Słowo mit ma dwa znaczenia i trzecie dodatkowe. Po pierwsze jest to:
dostojna opowieść o bogach, bohaterach, istotach nieziemskich i niezwykłych i o Prapoczątkach;
po drugie:
błędny lecz uporczywie powtarzany, „pokutujący”pogląd;
a po trzecie pomiędzy tamte dwa możemy wstawić znaczenie trzecie:
pogląd przyjmowany (raczej) jako prawdziwy, ale którego prawdziwości lub nieprawdziwości nie da się z pewnością stwierdzić, a to dlatego, że dotyczy obszarów źle lub wcale nie/spenetrowanych przez naukę lub przez inne pewniejsze sposoby poznania; przez co potrzebuje wiary weń.

Oczywiście poszczególny pogląd lub opowieść może oscylować pomiędzy powyższymi przypadkami i dla różnych osób i z różnych punktów widzenia może być przypadkiem pierwszym, drugim lub trzecim.

Przyjmuje się, że nasza myślosfera (czyli „kultura”?) straciła umiejętność tworzenia i ożywiania mitów w sensie pierwszym – jako dostojnych opowieści o prapoczątkach. Zastąpiła je literaturą, literacką fikcją – co Philip Bagby* uważał za dowód dojrzałości cywilizacji.

Co do „mitów” w sensie uporczywie powtarzanych błędów, interesujące w nich jest to, czemu, jakim przyczynom zawdzięczają swoją uporczywość.

Za to mity w sensie trzecim i pośrednim, czyli poglądy logicznie szare, tzn. niesprawdzone przekonująco ani jako prawdziwe, ani fałszywe, natomiast z jakichś powodów dla kogoś na tyle ważne, lub pełniące ważną rolę w światopoglądach, że znajdują chętnych powtarzaczy i propagatorów, mają się dobrze, kwitną, są tworzone i znajdują entuzjastycznych autorów-mitotwórców. Oraz równie zapalonych obalaczy mitów. Ale są uzasadnione, ponieważ w ciemne i szare strefy naszego świata pierwsze wchodzą właśnie szare poglądy, czyli te trzecie mity. („Szare” logicznie, ale literacko często niezwykle barwne!)

Ciekawe przy tym, że te mity w trzecim sensie przypominają mity w sensie pierwszym, czyli te porządne mity, jak ten o tworzeniu świata przez Elohim w sześć dni, albo o Prometeju, który bogom ukradł ogień i podarował ludziom, albo o krostowatym bogu Nanauatzin, który skoczył w ogień, aby stać się Słońcem. – Przypominają przez to, że najchętniej obrastają początki – początki pewnego kraju, pewnej religii, gatunku człowiek, życia na Ziemi lub wszechświata. Początki z konieczności są ciemne, więc nie dziwi, że chętnie są wypełniane choćby treściami szarymi logicznie.

Ciekawe jest też to, że te nowoczesne mity w sensie nr 3, podobnie jak starożytne mity w sensie nr 1, podają się za prawdę lub tę prawdę udają, a przez swoich mito-twórców są podawane jako treść naukowa. Ich autorzy albo formalnie zaliczają się do ludzi nauki i noszą akademickie tytuły, albo usiłują zmieścić się w naukowym dyskursie. Ci, którzy swoje poglądy nazywają hipotezami, właściwie nie należą do rozważanego przypadku, ponieważ mają świadomość tego, co robią.

Pora na przykłady.

Mit o matriarchacie: że w przeszłości, zwykle parę tysięcy lat temu, istniały społeczeństwa – lub, w wersji mocnej, cała ludzkość żyła w takich społeczeństwach – w których dominowały kobiety oraz, dodatkowo, życie ludzi w tamtych społeczeństwach było jakoś lepsze niż później, kiedy nastał patriarchat. Mit ten właściwie należy do grupy nr 2., poglądów jawnie fałszywych, gdyż męska dominacja jest powszechnikiem u gatunku homo sapiens, wszystkie ludzkie społeczeństwa są lub były w jakimś sensie patriarchalne, tylko w różnym stopniu, np. patriarchat w dzisiejszych miastach Polski jest dużo słabszy niż był, powiedzmy, w końcu XIX wieku w Polsce na wsi.

Mit o stepowym i rozbójniczym pochodzeniu Indoeuropejczyków, czyli tzw. hipoteza kultury kurhanów. Uzupełniający mit poprzedni, ponieważ dostarczał odpowiedzi na pytanie, jak to się stało, że dawna matriarchalna Europa przestała istnieć: przestała, bo tamte szczęśliwe społeczeństwa zostały zniszczone przez złych Indoeuropejczyków. Oba te mity, matriarchalny i anty-indoeuropejski, w dużej mierze wznowiła lub stworzyła jedna autorka, Marija Gimbutas (właść. M. Gimbutienė).

Dwa walczące ze sobą (przez ich zwolenników) mity o Słowianach na terenie Polski w granicach po 1945 roku, czyli w dorzeczu Wisły i Odry: jeden autochtoniczny, że Słowianie żyli tu „zawsze” i nieprzerwanie, a zwłaszcza w okresie wpływów rzymskich, bo o ten czas głównie idzie spór; drugi allochtoniczny: że przybyli skądś ze wschodu dopiero po upadku Rzymu, około 500 r. n.e. Który z tych poglądów jest prawdziwy, a może oba, a może żaden, tego razie nie można stwierdzić, poglądy te są szare – i tym większe u niektórych budzą emocje.

Kultura, religia i mitologia dawnych Słowian. Z powodu skrajnie skąpych dokumentów, zarówno pisanych jak i archeologicznych, w dodatku podważanych (jak Światowid znad Zbrucza), dziedzina ta stała się miejscem rozrastających się pół-naukowych, pół-literackich mitów w sensie trzecim. Właściwie należałoby ją w całości uznać za dział literatury – szczególnej naukowej fantastyki.

Mit o dominującym i przemożnie formującym wpływie rodziców na „nas”, czyli na dzieci i takimże wpływie okresu dzieciństwa na naszą dorosłość. Mit z uporem, jako własna podstawa i paradygmat podtrzymywany przez psychoanalityków. Dopiero James Hillman mu się sprzeciwił, nazywając „sofizmatem rodzicielskim” i przeciwstawiając pogląd o samorodności jednostki i jej psyche. (Ale nie wiadomo, czy to nie jest kolejny mit w sensie 3.)

Wymieniłem kilka trzecio-mitów – tych, które ważne są dla piszących w Tarace. Oczywiście jest ich wiele więcej, również tych, które u nas nie mają swoich ech. Co z nimi robić, jak je traktować, jak do nich podchodzić? O tym kiedy indziej.

* Philip Bagby: autor bardzo treściwej i porządkującej poglądy książeczki pt.”Kultura a historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji”, wyd. polskie 1975.

Komentowanie wyłączone wszędzie od 1 sierpnia 2020.