Jak powstało Wilno? Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”, X.4, „Dyplomatyka i łowy” pisze oto:

/.../ I Giedymina, kiedy na Ponarskiej Górze,
Przy ognisku myśliwskim, na niedźwiedziej skórze
Leżał, słuchając pieśni mądrego Lizdejki,
A Wilii widokiem i szumem Wilejki
Ukołysany, marzył o wilku żelaznym,
i zbudzony, za bogów rozkazem wyraźnym
Zbudował miasto Wilno, które w lasach siedzi
Jak wilk /.../

I dodaje przypis dla tych, co by nie wiedzieli: „Podług tradycji, wielki książę Gedymin miał sen na Górze Ponarskiej o wilku żelaznym i za radą Wajdeloty Lizdejki założył miasto Wilno.”

W niewyczerpanej i wszechmądrej Sieci mamy też całą Legendę o Żelaznym Wilku, którą Mickiewicz ledwie zaanonsował:

Legenda o powstaniu Wilna jest bardzo popularna, zna ją każdy Litwin. Założenie Wilna wiąże się z osobą wielkiego księcia litewskiego Giedymina, którego pomnik stoi na placu Katedralnym.

Dawno, dawno temu wielki książę litewski Giedymin polował w lasach w dolinie Świntoroga [lit. Šventaragis, zob. też w rosyjskiej Wiki...]. Zmęczony udanymi łowami, książę postanowił zatrzymać się tam na nocleg. Kiedy tylko zamknął oczy, spłynął na niego niezwykły sen. Giedymin śnił, że na szczycie wzgórza, na którym za dnia pokonał tura, siedzi ogromny żelazny wilk i, podniósłszy wielką głowę do księżyca, wyje tak głośno, jakby to sto wilków wyło. Obudzony promieniami słońca, książę przypomniał sobie sen i poprosił pogańskiego wieszcza Lizdejkę o jego wyjaśnienie. Lizdejka sen objaśnił tak: „Co bogowie przeznaczyli władcy i Litwie, niech się stanie! Żelazny wilk oznacza zamek i miasto nie do zdobycia, które w tym miejscu założy władca. To miasto będzie ośrodkiem ziem litewskich, zaś wycie wilka oznacza sławę, która będzie rozbrzmiewać po wszystkich krajach…”. Tak oto władca Litwy Giedymin, posłuszny woli bogów, rozpoczął budowę przyszłej stolicy, dla której imię – Wilno – wziął od nazwy pobliskiej rzeki, Wilenki.

Jest to niewątpliwa legenda wyjaśniająca nazwę – nazwę miasta Wilna. W powyższym zapisie cała ta historia jest jakoś nadmiarowa... No bo skoro nazwa miasta Wilno (lit. Vilnius) od rzeki Wilenki (Wilenka lub Wilejka, lit. Vilnia, także zdrobniale Vilnelė) to po co tu mieszać wilka? (lit. vilkas). Wilno więc od Wilenki czy od wilka?

Nazwa rzeki (jak wyjaśnia ang. Wiki) od słów vilnis, fala, piana? lub vilnyti, falować, pienić się? Przydałby mi się ktoś, kto zna litewski. (Słowo zapewne podobne/pokrewne do staropolskiego „wełna” - fala, lub dzisiejszego rosyjskiego wołná – fala.)

Wilk po litewsku nazywa się dziwnie podobnie jak po polsku – vilkas. (Az zastanawiałem się, czy to nie pożyczka z polskiego, ale to mało prawdopodobne.)

Co wynika z powyższych układanek? - To, że ciąg aliteracji Wilno – Wilenka - fala - wilk jest pełny po litewsku:
Vilnius – Vilnia – vilnis – vilkas,
trochę naciągany po (staro) polsku:
Wilno – Wilenka – wełna – wilk,
ale gubi się po (biało)rusku, gdzie jednak wilk to wołk.

Można z powyższego wnioskować, że legendę tę ułożył ktoś, kto mówił po litewsku, z intencją taką, żeby nazwę miasta – Wilno, Vilnius – skojarzyć z potężnym obrazem wilka i to żelaznego, a „odwiązać” ją od obrazu fal lub piany na rzeczce i by w ten sposób miastu dodać magicznej siły.

Ale bardziej jest prawdopodobne, że autor legendy mówił po polsku i wtedy jej przesłaniem byłoby wyjaśnienie nazwy Wilno przez jego pochodzenie od słowa wilk – bo w uszach Polaka nazwa rzeki, Wilenka, zapewne brała się do Wilna (jak Radomka od Radomia) i nie chwytał jej etymologicznego związku z „falą”. A wilk szczęśliwie po polsku i litewsku nazywa się prawie tak samo.

Raczej autor legendy nie mówił po białorusku – który przez kilka wieków był urzędowym w Wilnie, stolicy Wielkiego X-stwa Litewskiego.

Kiedy, gdzie, kim powstała ta legenda?

I najważniejszej rzeczy wciąż nie wiem(y): dlaczego ten wilk był żelazny?

Ktoś wie?

Komentowanie wyłączone wszędzie od 1 sierpnia 2020.