zdjêcie Autora

19 lipca 2012

Wojciech Jó¼wiak

z cyklu: Auto-promo Taraki 2 (odcinków: 151)

Co z tym ¿elaznym wilkiem?

Kategoria: Projekt Taraka

« Krótka wycieczka na Mazury z ksi±¿k± Pinchbecka Abonament Taraki po nowej cenie »

Jak powsta³o Wilno? Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”, X.4, „Dyplomatyka i ³owy” pisze oto:

/.../ I Giedymina, kiedy na Ponarskiej Górze,
Przy ognisku my¶liwskim, na nied¼wiedziej skórze
Le¿a³, s³uchaj±c pie¶ni m±drego Lizdejki,
A Wilii widokiem i szumem Wilejki
Uko³ysany, marzy³ o wilku ¿elaznym,
i zbudzony, za bogów rozkazem wyra¼nym
Zbudowa³ miasto Wilno, które w lasach siedzi
Jak wilk /.../

I dodaje przypis dla tych, co by nie wiedzieli: „Pod³ug tradycji, wielki ksi±¿ê Gedymin mia³ sen na Górze Ponarskiej o wilku ¿elaznym i za rad± Wajdeloty Lizdejki za³o¿y³ miasto Wilno.”

W niewyczerpanej i wszechm±drej Sieci mamy te¿ ca³± Legendê o ¯elaznym Wilku, któr± Mickiewicz ledwie zaanonsowa³:

Legenda o powstaniu Wilna jest bardzo popularna, zna j± ka¿dy Litwin. Za³o¿enie Wilna wi±¿e siê z osob± wielkiego ksiêcia litewskiego Giedymina, którego pomnik stoi na placu Katedralnym.

Dawno, dawno temu wielki ksi±¿ê litewski Giedymin polowa³ w lasach w dolinie ¦wintoroga [lit. ©ventaragis, zob. te¿ w rosyjskiej Wiki...]. Zmêczony udanymi ³owami, ksi±¿ê postanowi³ zatrzymaæ siê tam na nocleg. Kiedy tylko zamkn±³ oczy, sp³yn±³ na niego niezwyk³y sen. Giedymin ¶ni³, ¿e na szczycie wzgórza, na którym za dnia pokona³ tura, siedzi ogromny ¿elazny wilk i, podniós³szy wielk± g³owê do ksiê¿yca, wyje tak g³o¶no, jakby to sto wilków wy³o. Obudzony promieniami s³oñca, ksi±¿ê przypomnia³ sobie sen i poprosi³ pogañskiego wieszcza Lizdejkê o jego wyja¶nienie. Lizdejka sen obja¶ni³ tak: „Co bogowie przeznaczyli w³adcy i Litwie, niech siê stanie! ¯elazny wilk oznacza zamek i miasto nie do zdobycia, które w tym miejscu za³o¿y w³adca. To miasto bêdzie o¶rodkiem ziem litewskich, za¶ wycie wilka oznacza s³awê, która bêdzie rozbrzmiewaæ po wszystkich krajach…”. Tak oto w³adca Litwy Giedymin, pos³uszny woli bogów, rozpocz±³ budowê przysz³ej stolicy, dla której imiê – Wilno – wzi±³ od nazwy pobliskiej rzeki, Wilenki.

Jest to niew±tpliwa legenda wyja¶niaj±ca nazwê – nazwê miasta Wilna. W powy¿szym zapisie ca³a ta historia jest jako¶ nadmiarowa... No bo skoro nazwa miasta Wilno (lit. Vilnius) od rzeki Wilenki (Wilenka lub Wilejka, lit. Vilnia, tak¿e zdrobniale Vilnelė) to po co tu mieszaæ wilka? (lit. vilkas). Wilno wiêc od Wilenki czy od wilka?

Nazwa rzeki (jak wyja¶nia ang. Wiki) od s³ów vilnis, fala, piana? lub vilnyti, falowaæ, pieniæ siê? Przyda³by mi siê kto¶, kto zna litewski. (S³owo zapewne podobne/pokrewne do staropolskiego „we³na” - fala, lub dzisiejszego rosyjskiego wo³ná – fala.)

Wilk po litewsku nazywa siê dziwnie podobnie jak po polsku – vilkas. (Az zastanawia³em siê, czy to nie po¿yczka z polskiego, ale to ma³o prawdopodobne.)

Co wynika z powy¿szych uk³adanek? - To, ¿e ci±g aliteracji Wilno – Wilenka - fala - wilk jest pe³ny po litewsku:
Vilnius – Vilnia – vilnis – vilkas,
trochê naci±gany po (staro) polsku:
Wilno – Wilenka – we³na – wilk,
ale gubi siê po (bia³o)rusku, gdzie jednak wilk to wo³k.

Mo¿na z powy¿szego wnioskowaæ, ¿e legendê tê u³o¿y³ kto¶, kto mówi³ po litewsku, z intencj± tak±, ¿eby nazwê miasta – Wilno, Vilnius – skojarzyæ z potê¿nym obrazem wilka i to ¿elaznego, a „odwi±zaæ” j± od obrazu fal lub piany na rzeczce i by w ten sposób miastu dodaæ magicznej si³y.

Ale bardziej jest prawdopodobne, ¿e autor legendy mówi³ po polsku i wtedy jej przes³aniem by³oby wyja¶nienie nazwy Wilno przez jego pochodzenie od s³owa wilk – bo w uszach Polaka nazwa rzeki, Wilenka, zapewne bra³a siê do Wilna (jak Radomka od Radomia) i nie chwyta³ jej etymologicznego zwi±zku z „fal±”. A wilk szczê¶liwie po polsku i litewsku nazywa siê prawie tak samo.

Raczej autor legendy nie mówi³ po bia³orusku – który przez kilka wieków by³ urzêdowym w Wilnie, stolicy Wielkiego X-stwa Litewskiego.

Kiedy, gdzie, kim powsta³a ta legenda?

I najwa¿niejszej rzeczy wci±¿ nie wiem(y): dlaczego ten wilk by³ ¿elazny?

Kto¶ wie?

Auto-promo Taraki 2: wstêp na koñcu

Starsze teksty z tego cyklu w blogu Auto-promo.


« Krótka wycieczka na Mazury z ksi±¿k± Pinchbecka Abonament Taraki po nowej cenie »

komentarze

[foto]

1. Komentarz Jacka Dobrowolskiego • autor: Wojciech Jó¼wiak2012-08-10 14:25:19

Jacek Dobrowolski napisa³ (za co jestem Mu ogromnie wdziêczny) z Wilna o ¯elaznym Wilku:

Z tego co siê zorientowa³em na podstawie Marcelego Kosmana "LItwa pierwotna mity, legendy, fakty" legenda o ¿elaznym wilku ze snu Giedymina jest pó¼na, chyba XV w. wieczna. Szukano wtedy dla szlachty litewskiej antenatów takich jakich w Sarmatach mieli Polacy i znaleziono ich w Rzymianach. Na Litwê mia³ dotrzeæ wódz Palemon a sama Litwa od Italii mia³a siê wywodziæ! Wilk by³by wiêc jakby refleksem legendy o Romulusie i Remusie. W "MItologii ba³tyjskiej" Jerzego Suchockiego nic o wilkach nie ma, choæ Andrzej M. Kempiñski w "Encyklopedii mitologii ludów indoeuropejskich" pisze o wilko³akach litewskich zwanych "wilktakis" (biegaj±cy jak wilk). Wilk by³ tylko negatywnym bohaterem dla dawnych Litwinów, wiêc nie móg³ byæ protoplast± miasta. Wilno Giedymin za³o¿y³ przed 1323 (wtedy po raz pierwszy wystêpuje w kronice krzy¿ackiej) nad rzek± Vilnia, po polsku Wilejka, nad któr± wznosi siê wzgórze z jego wielkim zamkiem. Vilnia wywodzi siê od litewskiego s³owa vilnis - "wyp³yw". Vilnia na terenie miasta wpada do wiêkszej rzeki Neris, czyli P³yn±cej (jêzykoznawcy podaj±, ¿e jej górny bieg na Bia³orusi S³owianie nazywali Velija (Wielka) st±d jej polska nazwa Wilia. Moja intuicja mi mówi, ¿e nie chodzi o Wielk±, bo by³a przecie¿ ma³a(!) w porównaniu z Niemnem nad którym by³em w tym miesi±cu, lecz mo¿e o Wij±c± siê, lub Faluj±c±, ale to znawcy staroruskiego powinni siê wypowiedzieæ. Na dworze Giedymina mówiono po starorusku, to by³ oficjalny jêzyk kancelarii Wielkiego Ksiêstwa, ale równie¿ po litewsku. Wielcy Ksi±¿êta mieli wielkie ambicje, ich ksiêstwo siêgnê³o do Morza Czarnego. Byli to wspaniali wojownicy walcz±cy z Krzy¿akami, Jaæwingami, Polakami i Moskalami. Naje¿d¿ali nas przez 300 lat zdobywaj±c P³ock, Czersk i Jazdów. Czy ich stolica mog³a pochodziæ od jakiej¶ rzeczki? Jaki wróg by³ najgro¼niejszy, czyli jakiego skrycie podziwiali? Oczywi¶cie zakuty w stal Krzy¿ak w he³mie o wilczym pysku. Wymy¶li wiêc sobie protoplastê miasta nadprzyrodzonego ¯elaznego Wilka, zdolnego przeciwstawiæ siê naje¼d¼com. Przypuszczam, ¿e zrobili to dopiero Jagiellonowie. W koñcu to Jogaj³a/Jagie³³o zamordowa³ swego stryja 85-letniego Wielkiego Ksiêcia Kiejstuta, ksiêcia trockiego, syna Giedymina, ostatniego pogañskiego w³adcê Litwy spalonego na stosie (uduszono go w lochu) i stworzy³ legendê za³o¿ycielsk± godn± swych ambicji Cezara na Litwie. Choæ mo¿e to Kiejstut sta³ siê wilkatasem i wy³ jak sto wilków? Wilno jest wa¿ne, bo by³o nasz± drug± stolic± obok Krakowa i Warszawy przez kilkaset lat. ¯elazny wilk jednak nie by³ herbem Wilna i to jest kolejny dowód na pó¼n± genezê tej legendy. W 1330 zosta³ nim ¶w. Krzysztof z Dzieci±tkiem przechodz±cy rzekê w bród, a mo¿e obie rzeki Vilniê i Neris? Natomiast ¯elazny Wilk w latach 20-tych XX w. sta³ siê patronem litewskiej organizacji faszystowskiej, dzia³aj±cej pod t± nazw±, która chcia³a nawet dokonaæ zamachu na prezydenta Antanasa Smetonasa, a obecnie jest patronem brygady piechoty zmotoryzowanej armii litewskiej.

Komentowanie wy³±czone wszêdzie od 1 sierpnia 2020.

x

Szybki przegl±d Taraki

[X] Logowanie:

- e-mail jako login
- has³o
Zaloguj
Pomiñ   Zapomnia³em/am has³a!

Zapisz siê (za³ó¿ konto w Tarace)