Co jest przyczyną lub winą, że jedne państwa rosną w siłę, a ich obywatelom żyje się coraz dostatniej, a inne wiecznie klepią biedę? Autorzy czytanej książki odpowiadają: jedyną przyczyną są instytucje. To, czy są dobre czy złe. Kondycja społeczeństw – czy chwalebna, czy dołująca – zależy od ich instytucji. Autorzy nie tylko dają tę odpowiedź, ale również ją szczegółowo uzasadniają. Przyczyną w każdym przypadku są instytucje.

Instytucje dzielą się na gospodarcze lub polityczne. I te gospodarcze, i te polityczne mogą być bądź włączające bądź wyzyskujące. Zwykle pomiędzy nimi zachodzi synergia, tzn. tam, gdzie instytucje polityczne są wyzyskujące, zwykle również instytucje gospodarcze są wyzyskujące, i vice versa. Jak również włączające instytucje polityczne zwykle towarzyszą włączającym gospodarczym. Ludzie żyjący w obrębie instytucji włączających wytwarzają dobrobyt. Proste.

Produkcja, wydajność a nawet zamożność społeczeństw mogą rosnąć także przy wyzyskujących instytucjach politycznych, a nawet wyzyskujących gospodarczych, ale, jak powtarzają autorzy, jest to możliwe tylko względnie krótko. (Wykluczenie ma krótkie nogi, chciałoby się powiedzieć przysłowiem.) Uderzającym przykładem, omawianym przez Acemoğlu i Robinsona, jest Związek Sowiecki, któremu udało się przez kilka dziesięcioleci podtrzymywać – kosztem straszliwego ucisku, wyrzeczeń i państwowych zbrodni – wzrost produkcji przemysłowej, gł. przemysłu tzw. ciężkiego, aż w latach 1970-tych przyszedł zastój, a z początkiem lat 1990-tych ZSRS upadł. Podobnie autorzy nie wróżą długiego życia ani trwałego powodzenia trwającemu już 30 lat w czasie pisania książki, a 40 lat teraz gospodarczemu boomowi Chin. Ostrzegają też myślicieli Zachodu przed łapaniem się na chiński haczyk: że jest możliwy trwały wzrost gospodarki i dobrobyt bez wolności i demokracji, tj. właściwie, bez politycznych instytucji włączających, których przecież w Chinach nie ma.

Dlaczego taki wzrost bez włączania musi mieć swój kres? Ponieważ w ślad za wzrostem gospodarczym nieuchronnie przychodzi twórcza destrukcja. A tej rządzący uorganizowani w instytucje wykluczające (autorzy wolą nazywać je wyzyskującymi) boją się panicznie. Z tego powodu cesarze Austrii i Rosji nie zgadzali się budować kolei i przemysłu fabrycznego, a następnie stosowali różne ograniczające chwyty. W Polsce za rządów PZPR znana była niechęć władzy do telefonów, powielaczy i maszyn do pisania. (Przykład mój, nie A&R.) W Południowych Stanach nie patentowano wynalazków dotyczących uprawy i obróbki bawełny. We wszystkich tych i innych przypadkach rządzący mieli ostrą alergię na zmiany. Wszystko miało zostać tak jak było! Więc wzrost dobrobytu, a także wykształcenia, ruchliwości i inicjatywy poddanych im zagrażał, i jak umieli, mu przeciwdziałali. Świadom tego był już cesarz Tyberiusz, a w nowszych czasach królowa Anglii Elżbieta I, i autorzy dla obojga przytaczają odpowiednie anegdoty.

Warunkiem koniecznym rozwoju i dobrobytu – ale niewystarczającym – jest coś, co autorzy nazywają dostateczną centralizacją. Mają tu na myśli pewien próg zorganizowania, przy którym można mówić o „państwie”, czyli kiedy istnieje pewne minimum zdolności utrzymania porządku i kiedy faktycznie jeden ośrodek ma monopol na stosowanie koniecznej przemocy. Zejście poniżej tego minimum – dostatecznej centralizacji – powoduje obsunięcie danej społeczności w chaos wyniszczającej wojny wszystkich ze wszystkimi, jak niedawno przydarzyło się w Sierra Leone, lub kosztownej i kontr-rozwojowej dwu- lub wielo-władzy, jak w Kolumbii, gdzie legalni burmistrzowie musieli (lub chcieli) dzielić się władzą z grupami paramilitarnymi.

Instytucje zmieniają się, ewoluują. Acemoğlu i Robinson mówią na to: dryf instytucji. Są jednak w historii momenty, kiedy ta ewolucja lub dryf przyspiesza i zaistniała niestabilność sprzyja dużym zmianom w ich obrębie. Autorzy nazywają te historyczne sytuacje punktami zwrotnymi. Zdarza się, że społeczeństwa wraz z ich dotychczasowymi instytucjami poddane presji punktu zwrotnego, zmieniają swoje instytucje i to nie zawsze na gorsze, tj. bardziej wyzyskujące. Punkt zwrotny jest szansą dla narodów, które wtedy mogą przestawić swoją trajektorię na rozwój. Acemoğlu i Robinson wiele uwagi poświęcają dwóm punktom zwrotnym, które zmieniły oblicze... najpierw Zachodniej Europy, potem Anglii (wkrótce Wielkiej Brytanii). Pierwszym była epidemia dżumy, tzw. czarna śmierć 1348 r., od której wymarła połowa ludzi w Europie. Skutkiem braku ludzi na zachodzie subkontynentu było uwolnienie przeżyłych od powinności feudalnych: niedobór ludzi sprawił, że nieracjonalne było tak rozrzutne jak wcześniej gospodarowanie ich siłą. Ale we Wschodniej Europie wybrano rozwiązanie przeciwne: przeżyłych związano poddaństwem jeszcze surowszym. Drugim arcyważnym punktem zwrotnym, który zróżnicował historyczne trajektorie krajów Zachodniej Europy, były wielkie odkrycia geograficzne i powstanie handlu transoceanicznego. Hiszpania, Portugalia i Francja przyjęły tradycyjne rozwiązania wyzyskujące: handel przez oceany objęły monarszymi monopolami. W Anglii miał miejsce wariant włączający: handlem transoceanicznym zajęło się wielu niezależnie działających kupców; w sumie około tysiąca lub więcej firm; autorzy przytaczają odpowiednie statystyki. Włączający model w handlu oddziaływał na inne działy gospodarki, a w dalszej konsekwencji na rozwój instytucji politycznych. Przekroczeniem progu, które powołało do życia w Anglii włączające instytucje polityczne była tzw. chwalebna rewolucja lat 1688-89, kiedy liderzy parlamentu wezwali Wilhelma Orańskiego jako nowego „kontraktowego” króla, wypędzając Jakuba II, ostatniego z uparcie dążących do absolutyzmu Stuartów.

Dzięki włączającym instytucjom w Anglii w dalszym ciągu rozszerzył się zakres takichże instytucji w gospodarce, czego kolejnym progowym skutkiem było zapoczątkowanie rewolucji przemysłowej wynalazkami Arkwrighta, Hargreavesa, Cartwrighta, Corta, Watta i innych. Ów ciąg wydarzeń Acemoğlu i Robinson włączają do swojego systemu, widząc w nim dobitny przykład koła sukcesu. Podobne koła sukcesu autorzy rozpoznają w wydarzeniach w kolonii Jamestown, zaczątku późniejszych Stanów Zjednoczonych, i w dwieście lat późniejszych początkach Australii. Swoje koła sukcesu miały też Japonia i Południowa Korea.

Ale istnieje drugie „koło”, czyli proces wzajemnych sprzężeń warunkujących i stabilizujących regres: błędne koło. Wyzyskujące instytucje gospodarcze z jednej strony powodują biedę, z drugiej zaś tym bardziej sprzyjają skupieniu władzy w rękach nielicznej elity na życie i śmierć związanej z wyzyskującymi instytucjami politycznymi. Jak daleko te elity mogą się posuwać? Bywa, że nie mają żadnych hamulców i kresem ich działań jest rozpad państwa, jak to stało się w Sierra Leone w latach 1990-tych.

Błędne koło nędzy, wyzysku i przemocy ze strony elity władzy ma potężnego strukturalnego przeciwnika. To kolejny element systemu pojęć Acemoğlu i Robinsona: żelazne prawo oligarchii. Co to jest? Elity zasiedziałe na wyzyskujących instytucjach politycznych i gospodarczych bywają – co dość często się zdarza – obalane; lub wymieniane w ramach reform, jak to się działo szeroko podczas dekolonizacji. Owo żelazne prawo oligarchii orzeka, że kiedy jedna elita zastępują drugą, to jednocześnie przechwytuje istniejące wyzyskujące instytucje obu rodzajów lub je szybko i chętnie odtwarza. Co więcej, wymiana elit często bywa okazję do tego, żeby tamte instytucje uczynić jeszcze bardziej opresywnymi. Autorzy nie skąpią przykładów. W wielu krajach Afryki na południe od Sahary dochód ludności po dekolonizacji obniżył się, często znacznie: właśnie w wyniku działania tego żelaznego prawa.

Włączające bądź wyzyskujące instytucje gospodarcze lub polityczne. Twórcza destrukcja. Dostateczna centralizacja. Dryf instytucji. Punkty zwrotne. Koło sukcesu. Błędne koło. Żelazne prawo oligarchii. – To chyba cała lista pojęć, jakimi posługują się Acemoğlu i Robinson. Książka ma jednak 500 stron i składa się głównie z egzemplifikacji działania tych pojęć i wskazywanych przez nie mechanizmów. Autorzy pokazują, od nowa i nowa, że tylko jakość instytucji decyduje o powodzeniu bądź upadku, błędzie i przegranej narodów; ang. słowo fail, użyte w tytule („Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty”), znaczy wszystkie te rzeczy. Tej wygranej lub przegranej nie determinuje ani „rasa”, ani położenie geograficzne, ani strefa klimatyczna, ani religia, ani wiedza bądź ignorancja rządzących. Procesy, które odkrywają autorzy, obowiązują (jak twierdzą) co najmniej od rewolucji neolitycznej. W książce odbywamy fascynującą podróż przez kontynenty i stulecia; pokazana zostaje szeroka paleta wszelkich kolonializmów, tyranii i szachrajstw elit władzy. Oraz kilka punktów budzących nadzieję; prócz Anglii i azjatyckich tygrysów jest nim Botswana, o której autorzy opowiadają, jak kilku tamtejszych przywódców pod koniec XIX wieku odbyło podróż do Anglii, gdzie udało im się „załatwić” rodzaj samorządu dla swojego kraju. Tamta podróż procentuje do dzisiaj: Botswana pozostaje chyba jedynym „normalnym” państwem subsaharyjskiej Afryki, które uniknęło szaleństw watażków i rewolucjonistów, jest dobrze zarządzane i rozwija się pomyślnie.

Acemoğlu i Robinson a sprawa polska. Przydałby się jakiś zdolny uczeń obu autorów, który by ich metodę odniósł do Polski. Po lekturze nie wątpię, że winne naszej biedzie są wady instytucji, tak gospodarczych jak politycznych, które są nie dość włączające i za bardzo wyzyskujące. I pozwalają odtwarzać się elitom. Od lat mnie nieustannie dziwi, jak wytłumaczyć to, że mimo braku granic między Polską a krajami zachodniej lub starej Europy, nasz PKB per capita jest mniej więcej połowę mniejszy – i nie wyrównuje się. Co nas hamuje? Oczywiście, nie odpowiem: sprawa wymaga znacznie solidniejszych badań i dociekań, i to robionych przez zawodowców, nie przez jak ja amatora omnibusa. Pewne rzeczy jednak kolą w oczy. Pierwsza, to uporczywe formowanie się ekskluzywnej elity władzy, która usiłuje odgrodzić się od pozostałych, nie dopuścić dopływu świeżej krwi, podobnie jak brytyjskie władze kolonialne w Sierra Leone celowo, sztucznie i odgórnie ustanowiły w tamtym nieszczęśliwym kraju niebyłą tam wcześniej dziedziczną arystokrację. Zamknięcie się partii w formule partii wodzowskich sprawia, że coraz więcej osób „nie ma na kogo glosować”, więc nikt ich, ani ich interesów i poglądów w istniejącej demokracji nie reprezentuje. Partia wodzowska ma to do siebie, że przy zachowanych przedstawicielskich pozorach, wszystkie istotne decyzje zapadają w gronie wodza i jego kilku przybocznych, i służą względnie małej grupie tych, którzy mają jakiś rezonans z tamtymi. Obserwujemy jak u nas działa żelazne prawo oligarchii: odtworzono zarówno partyjną ekskluzywność, która dawniej była za komuny, „nomenklaturę” oraz specyficzny język czy „nowomowę”, wraz z systemem gestów służących temu, żeby odróżnić gorliwych swoich od wyklętych obcych i by zauważalnie składać hołdy obowiązującym wartościom – dawniej była to nowomowa marksistowska, teraz jest nią katolickie religianctwo. To wśród instytucji politycznych. W tych gospodarczych dla obniżenia inkluzywności (włączania) używana jest fiskalna bariera wejścia, czyli znane zjawisko, że zbyt skromny biznes w Polsce nie ruszy, a jeśli już nadludzkim staraniem właściciela i jego rodziny wystartuje, to najprawdopodobniej wkrótce padnie lub będzie ledwie wegetować z powodu nadmiernych podatków i ubezpieczeń. Drugim sposobem obniżania inkluzywności jest nierówność poszczególnych podmiotów; przeciwieństwo tego stanu autorzy nazywają „wyrównanym boiskiem”. Gdy „boisko” (dla gospodarczej gry) jest „wyrównane”, nie ma przywilejów. Dzisiaj w Polsce stanowczo tak nie jest. Autorzy zwracają też uwagę na to, czy jest zagwarantowane prawo własności: w Polsce nie jest, a to przez dowolność („uznaniowość”) z jaką urzędy interpretują i wciąż zmieniają przepisy podatkowe. Temat ten jest obszerny i na tym poskrobaniu go poprzestanę.

Acemoğlu i Robinson a antropocen. Tego słowa w książce nie ma, autorzy nie piszą też o globalnym ociepleniu, o wyczerpywaniu zasobów i niszczeniu ekosystemów. Jednak warto ich książkę dołączyć do zestawu idei zajmujących się antropocenem. Antropocen, czy raczej klęski i wyzwania antropocenu, mają wszelkie cechy punktu zwrotnego. Jak dowodzą autorzy, punktami zwrotnymi bywają zarówno zjawiska „przyjemne”, czyli otwarcia szans (jak odkrycie Ameryk i handel transoceaniczny, lub rewolucja przemysłowa), jak i zdecydowanie nieprzyjemne, ba, tragiczne, jak epidemia dżumy. Antropocen jest nieprzyjemny i podobnie jak dżuma w XIV wieku, zmusza do daleko idących przystosowawczych i dla wielu bolesnych przemian. Ale jak pokazują autorzy, te dostosowawcze przemiany wymuszone przez klęski mogą być – chociaż oczywiście wcale nie muszą! – początkiem pozytywnych przemian w przyszłości i nawet puszczać w ruch koła sukcesu. Nie jesteśmy skazani na same błędne koła, chociaż są one prawdopodobne, a ich „zaskoczenie” jest łatwiejsze niż tamtych dobroczynnych, bo jak zawsze łatwiejsze jest to, co destruktywne i co utrzymuje pewien układ w stanie suboptymalnym zamiast iść ku optimum.

Antropocen kusi i łudzi odrzuceniem wzrostu/rozwoju. Zamiast wzrostu, rozwoju – jakiś dewzrost i derozwój (degrowth). Skoro zaś derozwój jest produkowany przez wyzyskujące instytucje gospodarcze i polityczne, to – myśli się – trzeba w to iść. Pozwolić szaleć tyranom, drzeć stuprocentowe podatki z producentów i zakrywać odkrycia, skoro u początku nieszczęść widzi się prace nauki. Łagodniejszy wariant przywidywałby oddanie sterów nielicznym fachowcom, którzy lepiej wiedzą od ogółu, co dla niego jest dobre; wzory i precedensy wszak są, niech świat uczy się od Komunistycznej Partii Chin. Jednym lub drugim wysiłkiem może da się przyhamować przyczynę antropogenicznych nieszczęść, czyli wzrost dobrobytu i sprawczości ludzi. Czytanie Acemoğlu i Robinsona leczy z tych pokus i złudzeń. Nie ma alternatywy dla wolności. (Chociaż to słowo nie jest przez autorów eksponowane.) I jeśli coś nas uratuje, to ona.

Książka czytana: Daron Acemoğlu, James A. Robinson „Dlaczego narody przegrywają”. Wyd. Zysk i S-ka, 2014, oryginał 2012.
Nazwisko pierwszego z autorów pisane jest też w uproszczeniu: Acemoglu.
Link do sklepów...