Co znaczy słowo ezoteryka? Ang. słownik etymologiczny on-line, www.etymonline.com, wyjaśnia, przekładam: „Z greckiego esoterikos: należący do wewnętrznego kręgu, co dalej od esotero: bardziej wewnątrz”; głębsze korzenie pomijam. Ezoteryka: „esoterica: od latynizowanej liczby mnogiej gr. esoterikos”. Czyli słowo ezoteryka ma oznaczać „sprawy/rzeczy należące do wewnętrznego kręgu”. Przyjęło się ten wewnętrzny krąg rozumieć jako krąg wtajemniczonych lub bardziej wtajemniczonych, co zgadza się z tym, że słów ezoteryka, ezoteryczny używa się w kontekście tajemnic i wtajemniczeń, i dzielenia na tych mniej i bardziej wtajemniczonych. A zatem ezoterycy to ci najbardziej-najgłębiej w coś wtajemniczeni. Zwykle też nie chodzi w tym kontekście o tajemnice jakieś wojskowe, państwowe, wywiadowcze, konspiracyjne ani przestępcze. Więc jakie? Dotyczące wiedzy tajemnej. Tajemnej czyli ukrytej, a po łacinie „ukryty” to occultus, od czego pojawia się bliskoznaczne słowo okultyzm. Które mówiącym po polsku zrosło się ze słowem kult, przez co gdy powie się „okultyzm”, to słuchacz słyszy: „tajemne kulty”. Ponieważ te nas nie interesują, to dalej tego słowa tu nie używam. Wracamy do ezoteryki czyli wiedzy dla wtajemniczonych.

Na czym mogą polegać tajemnice w ezoteryce? Na czym może polegać to, że pewien rodzaj wiedzy o czymś jest „ezoteryczny” czyli dostępny dla tylko pewnego wewnętrznego kręgu, tych „dobrze wtajemniczonych”? Odpowiedź jest i może być tylko jedna: ponieważ ta wiedza wymaga szczególnych dyspozycji poznających ją umysłów. (Wszystkie inne odpowiedzi prowadzą do banałów i taniej sensacji.) W czasach i warunkach, kiedy wszystko można łatwo i tanio rozgłosić, opublikować, powielić itp., jedyna „pieczęć” utajniająca ezoteryczne treści może pochodzić tylko stąd, że nie każdy daną treść zrozumie, co więcej, do jej zrozumienia zdolni są tylko nieliczni. Przykłady łatwo znaleźć. Matematyka! Jest w tym sensie ezoteryczna, ponieważ prócz rachunków i prostych wzorów matematykę rozumie jeden człowiek na tysiąc i pewnie podobnie nikły jest procent tych, którzy mają odpowiednie dyspozycje, żeby ją rozumieć. Trzeba mieć szczególne uzdolnienia, które mają bardzo nieliczni. Fizyka! Dwa główne jej działy, teoria względności i mechanika kwantowa, są już stare: teoria względności ma ponad sto lat, mechanika kwantowa do setki się zbliża. A jednak prócz nielicznych fachowców i zapaleńców te teorie nie są rozumiane. Muzyka! Tu jest podobnie: żeby praktykować muzykę na odpowiednim poziomie, konieczne są specjalne zdolności (dyspozycje) poparte latami ćwiczeń, które większość nie-muzyków uznałaby za jakiś terror. Poliglotyzm! – Umiejętność rozumienia wielu języków i mówienia w nich też wymaga odpowiedniej nadludzkiej dyspozycji. Dalej w skraj od tych dziedzin stoją już chyba tylko sawanci, wyspecjalizowani geniusze, którzy za swoją super-zdolność płacą upośledzeniem poza nią. Jednak chyba nie o to chodzi w nazywaniu czegoś ezoteryką: bo geniuszu matematycznego lub muzycznego tak się nie nazywa. Dlaczego? – chyba dlatego, że z ponadprzeciętnymi dyspozycjami (zdolnościami) ludzie się rodzą, dostają je od natury, a po drugie, te ich dyspozycje są chętnie zagospodarowywane przez społeczeństwo: jest popyt na ich geniusz. Gdy myślimy o „prawdziwej” ezoteryce, to czujemy, że na nią raczej popytu nie ma, a przynajmniej nie u nas. Dlatego mamy skłonność myśleć o ponadprzeciętnych zdolnościach w matematyce, fizyce lub muzyce jak o czymś „technicznym” – co może być zestawione z każdym innym pożytecznym zajęciem. Czyli ezoteryka to nie byłoby to. Nie każda szczególna dyspozycja umysłu przejawia się w sposób „ezoteryczny”.

Szczególne dyspozycje umysłu. Chcę dociec sensu pojęcia ezoteryki przez kolejne przybliżenia, nawet jeśli okażą się nietrafione. Drugim przybliżeniem niech będzie przekonanie niemieckich folkistów z XIX i początków XX wieku, że ich rozważania może właściwie zrozumieć tylko „prawdziwy Niemiec”. Dla Niemców jakoś „nieprawdziwych” są one niedostępne, niezrozumiałe, niepojęte, albo wydają się głupstwem, które owi nieprawdziwi Niemcy, albo nie-Niemcy, z upodobaniem wyśmiewają. Treści produkowane przez folkistów polegały mniej więcej na głoszeniu wyższości narodu, „ducha” i krajobrazu niemieckiego nade wszystko w świecie, więc faktycznie do innych nie trafiały, co folkistów utwierdzało w ich poglądach. Podobnie było z marksizmem, a później z marksizmem-leninizmem, który według jego głosicieli mógł zostać prawidłowo zrozumiany tylko przez studentów, którzy mieli odpowiednie proletariackie korzenie, podczas gdy inni, ci bez tych korzeni, z konieczności rozumieli te doktrynę jakoś opacznie, wypaczali ją lub pod jej przebraniem przemycali jakieś wrogie treści. W tych bredniach było jednak pewne cenne jądro: jest nim założenie lub przekonanie, że do właściwego zrozumienia i przyjęcia pewnej wiedzy konieczna jest szczególna dyspozycja, którą nie każdy ma. „Nie każdy” – i tu jest przejście do ezoteryki, która też jakby z definicji jest nie dla „każdego”.

Ezoteryka jako szczególna dyspozycja. Co jest tą szczególną dyspozycją w przypadku „prawdziwej” ezoteryki, tej, którą mamy na myśli, gdy o niej dyskutujemy w Tarace lub gdzie indziej? Odpowiem. (Tak, naprawdę odpowiem, bo wiem!) Jest to dyspozycja do przekraczania (wyrastania ponad? poza?) typową ludzką kondycję, poza lub ponad typowe ludzkie uwarunkowania, uwarunkowania ludzkiego umysłu, a może ducha, a czasem przy okazji także ciała. Ta dyspozycja może być u kogoś zaledwie ułamkowa, zaczątkowa lub zalążkowa, ukryta w jakimś kiełku – w żołędziu Hillmana! – ale zakłada się, że istnieje, przynajmniej u niektórych. Bardziej demokratyczny pogląd głosiłby, że zaczątek tej dyspozycji mają wszyscy; oczywiście tego nie sprawdzimy nijak. Jeśli istnieje – u kogoś lub u każdego, wszystko jedno – to zapewne może zostać rozwinięta – i tu zaczyna się pomysł rozwoju duchowego.

Istnienie nadludzi jako istota ezoteryki. Ten, kto wykracza poza-ponad ludzkie uwarunkowania, jest, jakby z definicji, nadczłowiekiem. W tym jest istota ezoteryki: że istnieją (lub kiedyś istniały) istoty nad-ludzkie, w pewien sposób „lepsze” od ludzi zwykłych, a my, lub przynajmniej niektórzy z nas, którzy mamy choćby zalążkową (potencjalną) dyspozycję do wykroczenia ponad-poza zwykłe ludzkie uwarunkowania, mamy szansę tę dyspozycję spożytkować (jak muzyk swój talent) i swoją „moc” powiększyć lub swój „poziom” podwyższyć. To właśnie nazywane jest rozwojem duchowym. Dlaczego „duchowym”? Ponieważ nie chodzi tu o rozwój sprawności ciała ani o rozwijanie sprawności umysłu czyli inteligencji lub wykształcenia. Przeważnie, gdy mówimy-myślimy o tych sprawach, zakładamy, że istnieje coś trzeciego, co nie sprowadza się do ciała i inteligencji, co właśnie decyduje, czy ktoś jest lub nie jest „ponad i poza” zwykłą ludzką jakością. Przyjęło się ten nieuchwytny trzeci czynnik nazywać duchem. Co podobno pochodzi jeszcze od gnostyków. Przyjmuje się również, że jeśli ktoś ma rozwiniętego ducha, to także inteligencja i ciało za tym duchem podążają, więc rozwinięty duchowo nie może być ani głupi ani niezgrabny. Istnieje też przekonanie, że rozwinie się ducha, odpowiednio ćwicząc ciało – stąd wzięła się hatha joga. Czy są jakieś ćwiczenia na rozwój inteligencji, które by rozwijały ducha, tak jak czyni to hatha joga z ciałem, przyznam, że nie wiem. Zwykle też przyjmuje się, że przejście od zwykłej ludzkiej kondycji, po (zwykle długim i trudnym) okresie odpowiednich ćwiczeń, do kondycji nad-ludzkiej, przypomina przemianę fazową z fizyki: jest jak zamarznięcie, wyparowanie lub wykrystalizowanie. Nazywane jest oświeceniem lub przebudzeniem. Różne szkoły oczywiście różnie te sprawy ujmują: inaczej w buddyzmie, inaczej w jodze, inaczej w teozofii.

Kim są owi nadludzie i czy istnieją? W hinduizmie, a przynajmniej w jego ezoterycznych sektach, jest wierzone, że jako istoty nadludzkie istnieją awatarowie, którzy pojawiają się na Ziemi (przeważnie w Himalajach) w ciałach ludzkich już gotowych i uformowanych, więc nie rodzą się z żadnej ludzkiej matki ani ojca. Tak też powiadano o niektórych legendarnych mistrzach buddyjskich. Nie ma też logicznych przeszkód, żeby któryś awatar zechciał narodzić się bardziej normalnie. Jeśli dyspozycja do nad-ludzkości jest silna już od urodzenia, to nawet jako noworodek jest zdolny czynić cuda; tak powiadano nawet o Buddzie Śakjamunim, którego historyczność raczej nie jest wątpiona. Jest więc pewne zróżnicowanie wśród nadludzi: jednym osiągnięcie tej kondycji przychodzi łatwo i z urodzenia (lub ze zmaterializowania się w grocie), dla innych jest trudniejsze, a także są adepci, którzy męczą się i nie osiągają celu. Są nowoczesne warianty, że istoty ponadludzkie przybywają z kosmosu lub stamtąd zdalnie (jako channel, przez channeling) przekazują wiedzę. Także szamani bywali przedstawiani jako nadludzie. Ponieważ w tym miejscu nie chcę rozsądzać, co z tego wydarzało się naprawdę, to warto tu przypomnieć opowieści Carlosa Castanedy.

Wiedza ezoteryczna jako wiedza nad-ludzka lub poza-ludzka. W kulturach „niehistorycznych” właściwie całą wiedzę uważano za przekaz spoza ludzi, od istot mądrzejszych i potężniejszych od ludzi, więc nadludzi – w używanym tutaj sensie. W naszych czasach i cywilizacyjnej fazie jednak wiadomo, że cała wiedza została wyprodukowana przez ludzi podobnych do nas. Niektórzy wprawdzie byli nieprzeciętnie uzdolnieni, jednak „nadludźmi” nazwać ich nie można. Ezoteryka jednak nadal i mimo to utrzymuje, że istnieją pewne wyspy (fragmenty) wiedzy, które mają pochodzenie poza-ludzkie, więc boskie, lub od kosmitów, lub przekazane przez „kanał” (channel – przypominam, że tak są nazywane osoby, które przekazują treści wyglądające na pochodzące spoza ich własnego umysłu; od tego channeling), pochodzące z odwiecznej tradycji, czy właśnie z nauczania oświeconych, więc ponad-ludzkich mistrzów. Jeszcze do tej listy dodaje się wiedzę ujawnioną w transie lub w inaczej nazwanych stanach odmiennej świadomości. Tym, co w tym ujęciu odróżniałoby wiedzę ezoteryczną od zwykłej, byłaby nie treść, lecz pochodzenie, źródło. Treścią, lub istotną treścią wiedzy ezoterycznej są zawsze instrukcje o tym, jak uzyskać „stan ezoteryczny”, czyli jakimi sposobami wyjść poza zwykłą kondycję ludzką i przejść na wyższe piętro do jakości ponad-poza-ludzkiej. Czyli, upraszczając, jak osiągnąć oświecenie.

Po tych przypomnieniach i poukładaniu pojęć grzecznie w szufladkach, wracam do początkowego pytania:
Czy w antropocenie można jeszcze zajmować się ezoteryką? Czy nie jest tak, że perspektywa zniszczenia żywej Ziemi przez nas, przez naszą zwyczajną egzystencję, przez nasze dobro – kasuje, unieważnia zajmowanie się ezoteryką?

Żeby na to odpowiedzieć, trzeba wcześniej sprawdzić, czy ezoteryka kiedykolwiek okazała się skuteczna? Czy w czymś pomagała? I to nie jednostkom, które dzięki niej bogaciły się lub rosły w siłę i rozgłos zakładając możne aśramy, ale właśnie w wymiarze społecznym, masowym i globalnym, bo taki jest teraz na rzeczy? (Tu także mieści się proste pytanie, czy to wszystko nie jest po prostu bajką?)

Oraz pytanie bardziej cząstkowe: co z mnóstwa ezoterycznych przekazów teraz (w antropocenie) jest warte kultywowania? Czy któryś z jej fragmentów może okazać się wartościową pomocą w jakimkolwiek poradzeniu sobie z antropocenem?