Boże Ciało (w całości Festum Sanctissimi Corporis Christi, Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa) jest jednym z najważniejszych świąt w Kościele katolickim obchodzonym dziesięć dni po Pięćdziesiątnicy, między 21 maja a 24 czerwca, w zależności od daty Wielkanocy. Poniżej trochę historii tego święta w kontekście roślin i etnobotaniki na podstawie mojej (dużo obszerniejszej) pracy: Łuczaj Ł. (2012). A relic of medieval folklore: Corpus Christi Octave herbal wreaths in Poland and their relationship with the local pharmacopoeia. Journal of Ethnopharmacology. 142: 228–240

Boże Ciało różni się od większości tradycyjnych chrześcijańskich świąt tym, że ma stosunkowo krótką historię. Zainicjowane zostało przez św. Julianę z Mont Cornillon w Belgii, po jej mistycznej wizji. Celem święta był kult Eucharystii – Ciała i Krwi Jezusa Chrystusa. Wpierw zostało wprowadzone jako lokalne święto przez biskupa Liège. Pierwsze święto obchodzono uroczyście w 1247 roku. Biskup Liège zwrócił się do papieża, aby rozszerzyć obchody na całym świecie. W 1264 papież Urban IV ogłosił to świętem całego Kościoła. Do początku XIV wieku obchody święta w postaci procesji pojawiły się już wielu krajach (Rubin, 1992).

Po Bożym Ciele następuje kolejnych 7 świątecznych dni, tzw. Oktawa Bożego Ciała. Okres ten trwał w sumie osiem dni w ogóle, stąd nazwa „oktawa”. W 1955 roku papież Pius XII uprościł kalendarz kościelny i usunął oktawy. Jednak w Polsce tradycja oktawy utrzymała się.

Cechą charakterystyczną uroczystości Bożego Ciała, od jego początków, były wielkie procesje publiczne (Zika, 1988). W ramach przygotowań miasta były ozdobione kwiatami i rozsypywano płatki kwiatów. Często robiono też wieńce, z którymi kojarzy się to święto. We Francji, części Europy Środkowej i Niemiec, Boże Ciało jest znane jako dzień wieńców, np. niem. Kranzeltag (Peterson, 1998; Ball, 2003). W XIX w. wiele europejskich miast nadal zdobiły wieńce kwiatów na Boże Ciało (Stewart, 1855, CBK, 1868) i Austrii (Wells, 1852). Wianki były także noszone na głowach ludzi podczas procesji (Dow, 2006), jak to udokumentowano na procesji w Norymberdze w 1442 (Backman 1952). W Boże Ciało w procesji w średniowiecznym Minden (Nadrenia Północna-Westfalia), cała rada miasta, kupcy i członkowie cechów i bractw nosili wieńce na głowach (Linne, 1999, za Sillasoo, 2009). W Bambergu (Bawaria), w kościele parafialnym uczestnicy procesji Bożego Ciała szli z wieńcami mięty polej (Mentha pulegium L.), chabrów i z wieńcem wokół monstrancji (Linne, 1999, za Sillasoo, 2009). W 1530 kościół Św. Sebalda w Norymberdze zamówił 90 wieńców z majeranku i 28 z mięty polnej dla uczestników procesji (Linne, 1999, za Sillasoo, 2009). Synod diecezjalny Worms, który odbył się w 1610 roku, wśród innych dekretów związanych z obchodami Bożego Ciała, stwierdził, że procesji na Boże Ciało powinni towarzyszyć chłopcy ozdobieni wieńcami kwiatów (Walsh, 1897). W 1642, w Görwihl, procesję prowadziły dzieci z wieńcami na głowach (Forster, 2001). W Chartres, w 1784 roku, reformatorzy zakazali noszenia wieńców kwiatów przez chór w czasie oktawy Bożego Ciała (MacManners, 1999). Niemieckie dziewczęta nosiły wieńce tymianku (lub może pokrewnej macierzanki) na Boże Ciało, a następnie wieszały je nad łóżkami jako ochronę przed złem w przebraniu wystrojonego mężczyzny (VDVV (1935/36, strony 418-419), po de Cleene i Lejeune, 2003). Wieńce z kwiatów nie ograniczały się do Corpus Christi. Były uwielbiane przez starożytnych Rzymian i Greków, noszone zarówno przy radosnych okazjach i wykorzystywane jako ofiary dla zmarłych (de Cleene i Lejeune, 2002-2003). Również w średniowieczu czy później były one używane, na przykład, do chrztu, wesel i obrzędów pogrzebowych (np. Shanan i Wynne, 1913; Sillasoo, 2009). Najwcześniejszy zapis wykorzystania girland kwiatów w początkach chrześcijaństwa pochodzi od VII-wiecznego patriarchy Severusa, który napisał, że neofici w tym wieku nosili girlandy z kwiatów (Shanan & Wynne, 1913). Były one również częścią różnych uroczystości i obrzędów w Europie. W XV w. w Anglii były one również wykorzystywane na Dzień Świętego Barnaby, który w czasach kalendarza juliańskiego zbiegał się z letnim przesileniem. Również w Niemczech wieńce wykonane z piołunu (Artemisia absinthium L.) i werbeny (Verbena officinalis L.) były noszone na Noc Świętojańską (Vogt, 1893). W Polsce wieńce kwiatowe są również związane z przesileniem letnim – świeczki są umieszczone na wodzie na wigilię Świętego Jana (23 czerwca) (Ruszel, 2004). Wieńce z kwiatów były również plecione w tym dniu w Szwecji (Frazer, 1894; Svanberg, 1999). Jeszcze w XIX wieku były one wieszane na zewnątrz lub wewnątrz domu lub stodole w celu ochrony bydła i ludzi przed złymi siłami. Były one przechowywane, suszone w okresie zimowym. Czasami palono je, a dym był używany przed różnymi chorobami (Svanberg, 1999: 220-221).

Wydaje się, że wianki święcone w Polsce w Oktawy są reliktem obrzędów świętojańskich. Głównym argumentem za tym jest to, że, jak wspomniano powyżej, w czasach kalendarza juliańskiego Oktawy przypadały bardzo blisko nocy świętojańskiej.

Reformacja musiała być poważnym ograniczeniem rozprzestrzeniania się tradycji wieńców w Europie, szczególnie tam, gdzie całe regiony lub kraje stały się protestanckie. Na przykład w Anglii obchodzono Boże Ciało między 1318 i 1547 (Laroque, 1993), a my mamy zapis girland z róż noszonych w procesji na to święto (Hazlitt & Brand, 1905), które później zostało zniesione przez Kościół Anglikański (Simpson, 1976).

Kraj, w którym folklor roślinny Bożego Ciała zachował się najlepiej, jest Polska. Wiele źródeł z XIX wieku dokumentuje powszechne błogosławieństwo wieńców kwiatów w ósmym dniu po Bożym Ciele (Oktawy Bożego Ciała). Data tej uroczystości waha się od 28 maja do 1 lipca, w zależności od daty Wielkanocy. W większości regionów Polski północnej i części centralnej plecie się kilka wianków (zwykle w liczbie nieparzystej, często dziewięć), każdy z różnych gatunków roślin leczniczych (Gloger, 1903, Paluch, 1984). Takie rozdzielenie gatunków może być bardzo przydatne, jeśli gatunki błogosławione były wykorzystywane w medycynie. Jednak na południu Polski robi się wianki mieszane. Prof. Adam Paluch (1984) przedstawił hipotezę, że korzystanie z mieszanych wieńców jest formą degeneracji wcześniej oddzielnych gatunkowo wianków. Jednak istnieje ostra linia podziału między tymi obszarami, co sugeruje jakiś stary podział historyczno-administracyjny.

Należy jeszcze zauważyć inny zwyczaj związany z Bożym Ciałem. To jest zabieranie gałązek brzozy, którymi przyozdobiono ołtarze bożociałowe. Są one zabierane do domu i przechowywane w przypadku choroby (Paluch, 1984). Podobna tradycja znana jest z Niemiec (VDVV, 1935/36).

Wieńce z kwiatów nie były używane tylko jako część rytuałów Oktawy. W nizinnej Polsce niezamężne dziewczęta kładły je na rzekach i strumieniach w Noc Świętojańską (23 czerwca, zwykle kilka dni później niż Oktawa) i chłopcy szukali wianków dziewcząt, którymi byli zainteresowani. Wianki były ogólnie symbolem dziewic i niezamężnych dziewcząt, a czasami noszone przez nich jako ozdoby głowy. W języku polskim, idiom „stracić wianek” oznacza „stracić dziewictwo”. Jest to najprawdopodobniej już skojarzenie przedchrześcijańskie, gdyż według średniowiecznej kroniki Długosza, pogardzano księżniczką czeską Dąbrówką, żoną pierwszego historycznego polskiego władcy – Mieszka I z końca X wieku, właśnie za noszenie wieńca kwiatów po zamążpójściu (Gloger, 1903). Dziś niemal na każdym polskim ślubie na wsi mamy do czynienia ze zwyczajem łapania wianka ślubnego panny młodej przez wszystkie obecne na weselu niezamężne dziewczęta (jako zapowiedzią szybkiego małżeństwa). Jest to również powszechny zwyczaj ślubny w Anglii.

Prof. Adam Paluch (1984) w swojej monografii wykorzystania roślin w lecznictwie ludowym, opublikował wyniki ilościowe dotyczące częstości występowania poszczególnych gatunków w wieńcach na Oktawy w oparciu o materiał z całego kraju.

Podaję następujący udział procentowy gatunków: rozchodnik ostry – 11,3%, mięta – 8,7%, rumianek – 7,6%, chaber bławatek – 7%, macierzanka – 5,9%, koniczyna – 5,6%, pokrzywa 3,7%, kopytnik 2,8%, dzika róża 2,6%, dziurawiec – 2,5%, lipa – 2,5%. Najczęstszą formą korzystania z wianków, wg Palucha (1984), jest fumigacja, czyli okadzanie (około trzy czwarte raportów), a najczęstszą chorobą leczoną był „przestrach” u dzieci (około 30% przypadków). Z moich badań wynika, że oprócz wymienionych przez Palucha roślin w polskich wiankach występują też często róże, przywrotnik, złocienie, barwinek, bukszpan i poziomki. Od roku 2009 przez kilka lat fotografowałem tysiące wianków na Oktawy, święconych w Polsce południowo-wschodniej, ale o tym może napiszę w innym poście.