Czym jest kultura? Wzory kultury narodu polskiego. Cechy charakteru Polaków.

Z zaskoczeniem zauważyłem, że od mojego poprzedniego artykułu w Tarace minęło już 14 miesięcy! Najwyższy czas dopisać ostatni odcinek cyklu o cechach narodowych Polaków. Podsumujmy dotychczasowe rozważania.

Wspólnotę narodową łączy pamięć własnej przeszłości i jej kultura. Ale czym jest kultura? Ruth Benedict definiuje ją następująco: „Kultura jest to złożona całość, zawierająca nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczności”. Dzięki pracom Benedict wiemy, że kultury przyswajają i przekształcają cechy, które mogą spożytkować dla własnych celów, a inne odrzucają. Daną społeczność scalają podobne wzory myślenia i zachowania oraz wspólne wartości. Nośnikiem tych wartości i sposobu myślenia jest wspólny język. Wartości danej kultury znajdują swoje odzwierciedlenie w normach społecznych, czyli regułach zachowań akceptowanych przez członków tej kultury. Wartości i normy kształtują sposoby zachowań członków danej kultury. Dają im poczucie przynależności, umożliwiają ich integrację. Przekładając to na język astrologii, kultura społeczna danego narodu jest symbolizowana w horoskopie państwa przez Księżyc.

Aby uporządkować wzory kultury naszego narodu, podzieliłem je na sześć grup tematycznych, oznaczając kolorami dla łatwiejszego zapamiętania. Chciałbym zaznaczyć, że chociaż są to kulturowo akceptowane cechy w naszym społeczeństwie, nie oznacza to, że wszyscy je posiadamy w jednakowym stopniu. Jest to raczej koncentrat polskości, który wszyscy posiadamy w mniej lub bardziej rozwodnionej postaci...

1. Emocjonalność

Na psychologicznej mapie świata jesteśmy jednym z najbardziej emocjonalnych narodów. Jesteśmy wrażliwi na nastroje i emocje, wyrażamy je szczerze i spontanicznie. Polacy są bardzo bezpośredni. Podczas kiedy wiele innych nacji owija w bawełnę, kurtuazyjnie coś przemilcza lub stosuje sugestię, Polacy walą prawdę między oczy kiedy coś im się nie podoba. Często stosujemy zasadę „wszystko albo nic”. Naszymi cechami są impulsywność, porywczość, niecierpliwość, nadmierna ekscytacja, powierzchowność. Niecierpliwość przejawia się w tym, że szybko wyrabiamy sobie zdanie i reflektujemy się najczęściej wtedy, kiedy jest już za późno.

Przedkładamy emocje nad racjonalność. Nie cenimy wartości umysłowych, odczuwamy niechęć do posługiwania się obiektywnymi kategoriami myślenia, w których wykorzystywane są liczby, miary, kalkulacja czy planowanie. Brakuje nam krytycznego myślenia i wyciągania wniosków z popełnionych błędów. Mamy skłonność do wydawania opinii w oparciu o wrażenia emocjonalne, a nie o racjonalnie przemyślane fakty. Jesteśmy podatni na wrażenia zewnętrzne i sugestię (gest, uśmiech, sposób bycia). Jak powiedział Józef Piłsudski: „Sztuką rządzenia Polakami jest wzbudzanie odpowiednich nastrojów”.

Brakuje nam dystansu do siebie, nerwowo i emocjonalnie reagujemy na krytykę. Jednym ze sposobów na ujście emocji jest dla nas narzekanie i punktowanie wad otaczającej nas rzeczywistości. Prowadzi to do tego, że lubimy mieć swoje zdanie na każdy temat („nie znam się, ale się wypowiem”). W Polsce 38 milionów ekspertów wyjaśni ci każde zagadnienie „na własny rozum”. Uwielbiamy sejmikować, dyskutować, plotkować i kłócić się.

2. Improwizacja

Jak pisałem wcześniej, przedkładamy emocje nad racjonalność, czyn nad planowanie. Zasada, że „najpierw działamy, później myślimy” znajduje odzwierciedlenie w szeregu popularnych powiedzonek: „się zobaczy”, „coś wymyślę”, „jakoś to będzie”, „nie martw się na zapas”, „damy radę” czy „będzie dobrze”. Takie działanie bez zbędnych zmartwień o konsekwencje ma też swoje dobre strony: potrafimy podejmować ryzyko bez obaw, a czasem nawet sięgać po niemożliwe. Są to cechy przedsiębiorców i pionierów. Mamy doświadczenie w konieczności błyskawicznego podejmowania decyzji bez przygotowania, w oparciu o swoje własne doświadczenia i intuicję. Dzięki szybkiej orientacji Polak potrafi ad hoc wymyślać dobre rozwiązania oraz wyjścia z dynamicznej sytuacji, coś czego nie potrafią inne nacje. Dzięki dużej wyobraźni nie potrzebujemy schematów ani instrukcji aby sobie poradzić. Potrafimy być nieszablonowi, kreatywni, sprytni i elastyczni. Mamy wrodzoną umiejętność dostosowywania się do różnych sytuacji, a nawet mamy na nią specjalne słowo: „kombinowanie”. Jesteśmy samodzielni i zaradni - większość Polaków potrafi wyremontować, naprawić lub choćby dokręcić niemal wszystko.

Jesteśmy odważni, czasem wręcz brawurowi i chętnie podejmujemy wyzwania (zwłaszcza przy widzach). W historii przykładów bojowości i męstwa Polaków jest aż nadto.

W skali kraju realizujemy Wielkie Narodowe Strategie, bez wcześniejszego planowania, oceny ryzyk i potencjalnych konsekwencji. Strategię zastępuje tu właśnie improwizacja. Ignorowane są twarde dane statystyczne i analizy przewidujące konsekwencje. Jeśli już szukamy odpowiedzi na pytania to tok myślenia kończy się bardzo szybko. Szukamy raczej łatwych odpowiedzi zero-jedynkowych, co powoduje, że wyciągamy pochopne wnioski. Uogólniamy na podstawie pojedynczych obserwacji, stereotypów i niesprawdzonych informacji.

Krótkowzroczność jest także widoczna w polityce i pochopnie zawieranych sojuszach (o czym piszę dalej w 4. punkcie Wielkoduszność).

3. Nieodpowiedzialność

Nasza nieobliczalność i spontaniczność niestety nie pomaga w wytrwałej pracy. Polacy mają wprawdzie dużo dobrych chęci i zamiarów, wpadają na fantastyczne pomysły, ale często są one oderwane od rzeczywistości (tzw. bujanie w obłokach). Cechuje nas próżność i lekkomyślność, mamy problem z właściwą oceną siebie i swoich możliwości, bierzemy własne pragnienia za rzeczywistość. Mamy wielkie ambicje i wzniosłe zamiary, dlatego podejmujemy lekkomyślnie zobowiązania, ale potem pracujemy zrywami, niestabilnie. Często okazuje się, że był to tzw. słomiany zapał. Z powodu braku wytrwałości nasze pomysły często są nieskuteczne i wtedy nadrabiamy pomysłowością, improwizowaniem i cwaniactwem.

Cechuje nas beztroska, rozrzutność, chwiejność, niestałość charakteru. Mamy upodobanie do życia z gestem i fantazją, jesteśmy próżni i lekkomyślni. Wszystko dzieje się w kontekście „dziś, najdalej jutro”, a potem szybko osiadamy na laurach. Jest to działanie na krótką metę, gdzie tymczasowość jest ważniejsza od długofalowego myślenia, wytrwałości i systematyczności. Brakuje nam perspektywicznego myślenia, analizy ryzyka i potencjalnych konsekwencji. Nie analizujemy mechanizmów przyczynowo-skutkowych i przez to nie wyciągamy wniosków na przyszłość. Zamiast rozwiązywać problem, naprawiać skutki nieszczęścia i pracować nad tym, by w przyszłości uniknąć podobnego, szukamy winnego, żeby go ukarać. Przez to nadmiernie boimy się popełniać błędy i zamiast natychmiast je naprawiać, błędy te ukrywamy, brnąc w coraz gorszą i trudniejszą do naprawienia sytuację. Polacy wstydzą się przyznać do błędu, niewiedzy czy porażki i być może dlatego tak często się procesowali. Nie biorą odpowiedzialności za swoje decyzje i działania ale jak dzieci obwiniają za to innych. Winny niepowodzeń jest zawsze ktoś inny: rusek, niemiec, żyd, głupi jankes, głupi angol, ciapaty, banderowiec, mason, bankster, sędzia kalosz, zdradzieccy alianci.

Ta niechęć do brania odpowiedzialności znajduje odzwierciedlenie w naszym języku: „w e-maila wkradł się błąd”, „szklanka mi spadła”, „popsuło się”, „uciekł mi autobus”. Dla porównania w języku angielskim nawet nie ma takiej konstrukcji (mówi się za to: „spóźniłem się na autobus”). Jak wspominałem na początku artykułu, za pomocą języka przekazujemy dzieciom swój sposób myślenia i wartości, które są wspólne dla naszej społeczności. Skoro stosujemy wspomniane powyżej konstrukcje słowne, to z pokolenia na pokolenie przekazujemy tę beztroskę i brak odpowiedzialności.

4. Wielkoduszność

Brak krytycznego myślenia i wyciągania wniosków z popełnionych błędów przejawia się tym, że Polaka można wziąć na litość lub sentymenty. Emocjonalność i miękkość charakteru powoduje, że mamy wrodzoną zdolność do łatwego wybaczania i dawania drugiej szansy. Jesteśmy przy tym tak ufni, że aż czasem naiwni. Na fałszywe zapewnienia dają się nabierać nawet nasi przywódcy polityczni, co kończy się niekorzystnymi umowami międzynarodowymi i fatalnymi sojuszami.

Cechuje nas humanitaryzm, altruizm, ofiarność, dobroć, życzliwość, współczucie dla słabszych i przegranych. Od polityków oczekujemy, że będą opiekowali się ludźmi. Czy pamiętacie jak w 1997 r. Cimoszewicz powiedział do powodzian, którzy zwrócili się do rządu o pomoc: „trzeba się było ubezpieczyć”? Mimo że to, co powiedział, było całkowicie racjonalne i odwoływało się do poczucia odpowiedzialności, zostało odebrane jako nieczułe i polityk ten był skończony. Nic dziwnego, że w Polsce akceptowane są postawy roszczeniowe, zorientowane na siebie i własne dobro.

Polacy są serdeczni i gościnni. Może dzięki temu w naszej naturze leży tolerancja światopoglądowa, narodowa i rasowa. Jesteśmy zazwyczaj szczerzy i prawdomówni, mówimy „prosto z mostu”.

W naszej kulturze leży uprzejmość wobec kobiet, akceptowany jest wpływ rodziców na życie dorosłych dzieci. Ważne są dla nas więzi rodzinne i towarzyskie, ulubionym zajęciem jest rozmowa, często przy alkoholu. Brakuje relacji wykraczających poza więzy rodzinne lub są one znacznie słabsze. Często tworzymy „kółka wzajemnej adoracji”, których członkowie raczej prawią sobie komplementy niż konfrontują swoje poglądy i ścierają się intelektualnie. Panuje zasada, że nie wolno „kalać swojego gniazda”. W stosunkach międzyludzkich mniejszą wagę przywiązujemy do przesłanek obiektywnych, natomiast większą do wrażeń ogólnych, takich jak gest, uśmiech, sposób bycia. Kierujemy się prostym sądem: podoba mi się/nie podoba mi się.

5. Umiłowanie wolności

Pisałem wcześniej o naszej niechęci do planowania i dyscypliny. Wszystko to spowodowane jest naszym umiłowaniem wolności. Polak nie lubi, kiedy ktoś mu coś każe, pojawia się wtedy mniej lub bardziej skrywany bunt albo frustracja. Nie lubimy: rygorów, obowiązków, porządku, nieprzekraczalnych terminów czy ograniczeń prędkości. Kwestionowane są nawet wyroki sądowe. Ze względu na trudną historię naturalny jest dla nas bunt przeciw władzy i warcholstwo, z których wynika polska tolerancja dla bezkarności.

Lekceważymy procedury i przepisy, coś co jest podstawą sprawnie działających organizacji, a z tego wynika bylejakość i zadowalanie się przeciętnością. Nie doceniamy fachowców i ignorujemy ograniczenia budżetowe. Lekkomyślnie zawieramy umowy, a potem chcemy je renegocjować lub wydłużyć. Nie szanując przepisów, nie szanujemy też cudzej własności.

Jesteśmy skuteczni, kiedy trzeba połączyć siły w walce o Wielką Sprawę, potrafimy się wtedy całkowicie oddać sprawie publicznej. Jest to jednak zapał krótkotrwały, brakuje nam później konsekwencji i wytrwałości do mrówczej pracy czy pilnowania szczegółów.

Nasz indywidualizm często przeradza się w samowolę, buntowniczość i warcholstwo. Rywalizujemy ze sobą zamiast współpracować. Brakuje nam umiejętności pracy zespołowej, przełożenia interesu zespołu, grupy, społeczeństwa nad swój własny. Każdy ciągnie w swoją stronę, „moje” musi być na wierzchu, i dlatego jako naród czy zespół - przegrywamy. Stąd wynika słaba zdolność do budowania związków biznesowych z innymi. Jesteśmy wprawdzie samodzielni i jak wspomniałem w 2 punkcie, mamy zmysł przedsiębiorczości, ale prowadzenie biznesu szwankuje z powodu złej organizacji, niepunktualności, braku dbałości o szczegóły, niedotrzymywania umów i naginania przepisów.

Umiłowanie wolności przejawia się także w tolerancji religijnej i światopoglądowej.

6. Romantyzm

Nazwałem ten blok Romantyzm, ponieważ nurt ten wyraża wszystko, co bliskie polskiej kulturze: podkreślenie emocji i indywidualizmu, idealizm, myślenie magiczne lub religijne, bunt przeciw ustalonym regułom społecznym oraz bunt przeciw naukowemu podejściu do natury i człowieka. Dlaczego utożsamiamy się ze słowami Mickiewicza "czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko"? Kultura jest gruntem, na którym zakwitają pewne idee, a inne nie, a to, co pisał Mickiewicz, trafiło u nas na podatnych odbiorców i jest nadal kultywowane.

Polacy wierzą w zaklinanie rzeczywistości - właśnie "wierzą", a nie wiedzą że można ją świadomie zaplanować czy ubezpieczyć. Kiedy w 2018 r. doskwierała nam susza wzywano do „modlitwy o deszcz”, także w Sejmie, podczas gdy racjonalnymi rozwiązaniami byłyby inwestycje w gospodarkę wodną, infrastrukturę, projekty środowiskowe czy badania naukowe w tym zakresie.

Wspominałem w punkcie 4, że jesteśmy nadmiernie ufni. Wierzymy w pomoc wyższych sił duchowych (Opatrzności, ale też rządu czy silnego przywódcy narodu) oraz że cokolwiek się stanie, poradzimy sobie. Tak natchnionych ludzi łatwiej przekonać poprzez patriotyczne bicie piany, aby oddali życie za Wielką Sprawę. Zwłaszcza, że jesteśmy przywiązani do takich postaw, jak: bojowość, służba, męstwo, bohaterstwo, ofiarność, heroizm i honor. Wadą w zawierzaniu swojego losu Opatrzności jest chwytanie się nadziei, wiara w cud albo bierna postawa „jakoś to będzie”. Wynika to z omawianej już w punkcie 3 niechęci do brania odpowiedzialności za swoje życie i fatalizmie („co ma być to będzie”), który zakłada że dalsze losy potoczą się w zależności, czy ktoś ma pecha albo ma szczęście. Przy takim podejściu planowanie czegokolwiek jest zbyteczne, bo przecież i tak nie mamy wpływu na bieg zdarzeń. Polacy wierzą, że przyczyną ich niepowodzeń zawsze jest coś, co od nich nie zależy.

Nasz etos narodowy zawsze był budowany na wierze, że jesteśmy w stanie zmobilizować się i dokonać Wielkiego Czynu, który zmieni nasz los, że w tym celu musimy poświęcić się dla wyższej idei, Wielkiej Sprawy, narodu lub złożyć jakąś ofiarę. Wymagano od nas niejednokrotnie poświęcenia życia nie wyjaśniając racjonalnych przesłanek, dlaczego mamy to zrobić. Skoro takie rzeczy są przekazywane w literaturze i obecne w lekturach szkolnych i nikt tego nie wyśmiał, to znaczy że są akceptowane przez Polaków i są częścią naszej kultury. Wierzymy w szczególną rolę Polski i wiara ta ma korzenie jeszcze w XVI-wiecznym sarmatyzmie. W przeszłości wmawialiśmy sobie, że jesteśmy „przedmurzem chrześcijaństwa”, potem „kordonem sanitarnym”, potem „łącznikiem i mostem między Wschodem i Zachodem”, teraz słyszy się o przyszłym „mocarstwie nad Wisłą”.

Przez wiele lat wśród Polaków panował swoisty snobizm narażania się i poświęcania, a martyrologia była dowodem na siłę ducha. Kilka miesięcy temu Radosław Sikorski zauważył: „Część polskich polityków uważa, że bycie wieczną ofiarą to właśnie spełnienie naszej historycznej misji. Mesjanistyczna zgroza”.

Na koniec artykułu chciałbym poinformować, że za kilka dni, w sobotę 19 października, wygłoszę prelekcję „Prawdziwy znak Zodiaku Polaków” podczas konferencji Polskiego Towarzystwa Astrologicznego. Mój wykład będzie w dużej mierze dotyczył tematów, o których ostatnio pisałem na Tarace, to znaczy: kulturze polskiej i charakteru narodowego Polaków. Serdecznie zapraszam.

Przygotowując artykuł korzystałem z książki „Charakter narodowy Polaków i innych” Edmunda Lewandowskiego oraz artykułów w portalu Wszystko co najważniejsze, z których szczególnie chciałbym polecić „Kultura umysłowa Polaków. Dlaczego myślimy tak, jak myślimy”.