Napisałem odcinek „Leara dalej: sny a współczesność. PiS jako sen”, kilka dni później przyszła (mała, lokalna) katastrofa: wichura zrujnowała nasz ogród i związane z tym konieczne zajęcia odciągnęły moją uwagę od tamtego tematu. Teraz wracam z dokończeniem.

Streszczę. Podczas zajmowania Prerii przez Białych (i narastania tłoku i wzajemnej opresji przez poszczególne narody Indian) młody wtedy, dziecko 9 lat, przyszły wódz Wron imieniem Wiele Przewag miał sen, w którym został pouczony, że on i wszystkie Wrony mają naśladować Sikorę (jako symboliczne zwierzę mocy), która ma tę właściwość, że skromnie i nieustannie uczy się od innych. Tamten sen zaważył na losach Wron: dzięki niemu „uczyli się choćby od diabła”, poszli na sojusz z Amerykanami, nauczyli się ich sposobu życia, młode pokolenie wykształciło się (i zaczęło wygrywać procesy przed amerykańskimi sądami) i stali się częścią USA, jakby emigrując do Stanów od wewnątrz. Ale tamtego zwrotu dokonali zupełnie w ciemno, nie wiedząc i nie mając nawet pojęć, żeby wyobrazić sobie, w co wchodzą i co z nimi będzie. Przeszli przez zerwanie ciągłości (życia i nazywania swojego świata), ale mimo to zachowali swoją ciągłość. Autor książki o tym, Jonathan Lear, nazwał to „głęboką nadzieją” i taki jest tytuł jego książki. Lear przeciwstawia tę „głęboką nadzieję” Wron (wspartą snem Wielu Przewag o Sikorze) przypadkowi ich sąsiadów i odwiecznych wrogów Lakotów, którzy zamiast „głęboko-nadziejnego” snu o Sikorze zaśnili w sen („zaśnili w sen”, jak „zagrali w grę”) proroka Vowoki, który wieszczył nadprzyrodzoną Apokalipsę w której Biali mieli zniknąć, bizony wrócić, przodkowie Indian zmartwychwstać. Idąc za (regresywną, życzeniową, infantylną...) apokalipsą Vowoki, Lakotowie rzucili się w bohaterskie, ale beznadziejne i samobójcze wojny z rządem i armią USA.

Punktem wyjścia dla obu, Wron i Lakotów (pisze Lear), był lęk spowodowany zrazu małymi i rozproszonymi sygnałami, zwiastunami, że ich tradycyjne życie, jedyne jakie znali i umieli sobie przedstawić, kończy się. Dalej była kompletna nieznaność. W tej sytuacji imali się snów. Wrony jednych, Lakotowie innych. Mówiąc psychoanalizą, kiedy kończył się ich język, wystawiali się na głosy i wpływy podświadomego. Napisałem, że podobnie jak było wtedy z Wronami i Lakotami, tak teraz jest z Polakami. (I zapewne z innymi narodami Europy i może dalej, ale nie mam dostępu do tego, co tam się dzieje.) Podobieństwo polega na tym, że kończy się nasz język. Nasze pojęcia tracą sens, rozsypują się. Główne idee, które napędzały, szumnie mówiąc, Naród Polski, a właściwie jego polityczny dyskurs, zaczynają mieć wartość jednocześnie „tak” i „nie”. Prowadzą do wniosków, które sobie przeczą. Tego języka, tych pojęć nie można dłużej używać, ponieważ prawda AND fałsz to fałsz, ex falso zaś quod libet. Z fałszu wynika, co się komu podoba, więc gdzie logika przestaje działać, tam wnioski trzeba wspierać siłą. Druga droga jest taka, że gdy rozsypują się pojęcia, wchodzimy w sny. Które (to wciąż streszczenie tamtego odcinka) spokojnie mogą być inscenizowane na jawie. Podobnie było przed I wojną światową i wtedy ze swoim snem-przedstawieniem wystąpił Wyspiański, pisząc „Wesele”. Teraz poeta się nie zjawił, ale roli inscenizatorów snów podjęli się politycy. Obecnie z rządzącego – m.in. dzięki ich snom – PiS'u. Ale ich sen należy do jednej klasy ze snem – apokaliptyczną wizją – Vowoki, a nie do klasy „głębokiej nadziei”, w której sen Wielu Przewag. Sen PiS jest regresywny, życzeniowy i infantylny. Przeszłość, którą oni chcą przywracać, nie wróci – to jedyne, czego możemy być pewni. Ale nie na tym chcę się skupiać, tylko na tym, co sprawia, że nasze dyskursy się rozsypują, tracą logikę.

Wymieniłem trzy punkty na to, chociaż na pewno jest ich więcej i można je inaczej pogrupować. Przeklejam z tamtego odcinka:

Widzę trzy powody lęku, powodujące, że nie można myśleć tak, jak dawniej:
1) Nie można się rozmnażać. (…)
2) Nie można się bogacić. (…)
3) Nie można zachować własnej (narodowej) wyłączności na swoim terenie.

Te punkty rozwinę.

Co Polacy jako naród-zbiorowość robili przez ostatnie 250 lat, ćwierć millenium, licząc z grubsza od konfederacji barskiej 1768, bo wcześniej to legendarna prehistoria? Usiłowali zachować swoją państwową niezależność, a kiedy im ją odbierano, to ją odzyskać. Usiłowali włączyć do siebie – zasymilować – grupy, które dotąd pozostawały poza nimi, jak chłopi (z katolikami się udało, o ile nie mówili po litewsku; z prawosławnymi w większości nie), niemieccy mieszczanie (przeważnie się zasymilowali) i Żydzi (przeważnie się nie zasymilowali, chociaż część z nich była na dobrej drodze; jednak ten proces został brutalnie przerwany przez Trzecią Rzeszę po 1939 r.). Usiłowali się przeciwstawić ich asymilowaniu do sąsiadów, głównie Niemców i Rosjan. To były procesy należące do punktu „3” – starań o narodową tożsamość i zachowanie. Po drugie, Polacy się modernizowali. Chociaż ze zmiennym szczęściem, ponieważ zdarzały się i reakcje przeciw-modernizacyjne, czy przeciw-oświeceniowe, z których pierwsza była wspomniana konfederacja barska. Na poziomie jednostek modernizacja przejawiała się jako ruch w kierunku dwóch sprzężonych rzeczy: wykształcenia i zamożności. Na poziomie publicystyki i zbiorowej mitologii modernizacja przybierała postać „doganiania Zachodu”. Tutaj wydawało się, że jesteśmy już nieźle do przodu (około 1910 r.), kiedy zrównała nas I wojna światowa. Po raz drugi wydawało się, że już doganiamy (Gdynia, COP, prosperita w końcu lat 1930-tych) i znów dup, przyszły ruiny i zagłady II wojny, a po niej sowiecka schizofrenia. Za Gomułki, Gierka też szliśmy gonić Zachód, przyszła głęboka cofka lat 1980-tych. Ruszyliśmy naprzód, teraz już w słusznych regułach kapitalizmu, od 1989, ale wkrótce możniejsi koledzy z Zachodu pokazali nam nasz szklany sufit. Ten głód korzyści związanych z modernizacją wciąż w nas jest, nie jest nasycony, ale o tym dalej. Tym dwóm wyliczonym procesom, czyli staraniom o narodową całość i staraniom o modernizację („gonienie Zachodu”) towarzyszył trzeci proces, naturalny, w języku astrologii powiedziałbym: księżycowy, więc dziejący się na polu Życia, nie Samowiedzy, mianowicie przyrost naturalny i przybywanie populacji, co w wieku XIX miało postać eksplozji demograficznej. (Ludność ziem polskich zwiększyła się bodaj czterokrotnie.) Gdyby nie ta eksplozja, raczej dotąd by już Polska zginęła. Te demograficzne wyże powtarzały się po I wojnie, jeszcze bardziej po II-ej, a także w opresyjnych latach 1980-tych. Niektórzy z nas są dziećmi tych wyżów (np. ja), a ogólna mądrość każe być z nich dumnym.

Wydawałoby się, że trzy wytyczne powinny być nadal ważne. Tak jak lud Wron około 1850 roku mógł sobie nakazywać: łówmy więcej bizonów, rodźmy więcej dzieci i chowajmy ich na mężnych wojowników, dawajmy bardziej stanowczy odpór tym podłym Lakotom. Ale one – te wytyczne – przestają być ważne.

Nie można się rozmnażać. Ponieważ ludzi jest za wielu i pojemność środowiska planety Ziemi dla naszego gatunku się wyczerpuje, jeśli już nie została wyczerpana. Natrafiamy na barierę w postaci zajęcia dostępnej powierzchni lądów pod uprawy i drugą barierę w postaci wydajności fotosyntezy. Trwa pospieszne rabowanie ostatniego dzikiego zasobu białka, tzn. zwierząt żyjących w oceanach. Spalanie paliw kopalnych, przybywanie dwutlenku węgla w powietrzu i wynikające z tego przegrzanie („globalne ocieplenie”) jest raczej poważnym ostrzeżeniem, ostrzegawczym sygnałem, ponieważ nawet gdyby go nie było, to i tak dobijalibyśmy teraz do ściany gdy chodzi o zasoby biosfery. Dobry rozwiązaniem byłoby ustabilizowanie liczby ludzi, a nawet dopuszczenie do jej zmniejszenia. Tak się dzieje w wielu krajach, w tym w Polsce, jakoś samo z siebie, bo nikt przecież tego nie chciał ani nie planował. Ale do znacznej części ludzkiego świata ta tendencja nie dotarła. Afryka, południe Azji, Ameryka Łacińska – tam eksplozja demograficzna właśnie trwa. Kiedy byłem mały, w Brazylii żyło 30 mln ludzi, tyle co w Polsce, teraz tamten kraj dochodzi do 200 mln, pięć razy więcej. Kiedy w 1960 r. Nigeria uzyskała niepodległość, policzono ludzi i okazało się, że jest ich 40 mln, a nie dwadzieścia, jak wcześniej liczyli Anglicy, którzy nie doliczyli się połowy swoich tamtejszych poddanych. Dziś Nigeria też dochodzi do 200 mln i pytanie, co będzie, kiedy narodzi się ich 600 milionów? (Tysiąc ludzi na km kwadratowy tego dużego przecież kraju.) Miliard? Dwa miliardy? Czy ktoś potrafi to sobie wyobrazić? A jakie procesy społeczne, jakie napięcia, jakie przetwarzanie środowiska nastąpi w tym czasie? Przecież przyrost ludzi musi kiedyś się skończyć, bo Ziemia nie jest rozciągliwa. Czy nie lepiej, żeby skończył się szybciej, kiedy na Ziemi będzie, powiedzmy, 12 miliardów ludzi, a nie 48 miliardów? Więc jakieś decyzje mające na celu ograniczenie dzietności muszą kiedyś zapaść. W tym lepszym położeniu będą wtedy te narody, w których przyrost wygasł sam z siebie, jak Polska.

Ale nie może być tak dobrze, ponieważ zaczęły się i trwają demograficzne wojny, Kto (z państw, narodów) nie będzie się rozmnażać, tego czapkami nakryją ci, których w następnych pokoleniach będzie więcej, jak Turcy, Pakistańczycy, Hindusi, Nigeryjczycy itd. Ale tu nie ma dobrych rozwiązań i nikt nie jest w stanie ich zaproponować, ponieważ ścierają się tu dwa języki dobra i zła (jak mawiał Nietzsche). Interes poszczególnych narodów (i rządzących nimi elit polityków) jest: mnóżmy się i powiększajmy. Interes gatunku jako całości i Ziemi jako całości jest: zatrzymajmy naszą eksplozję. Tych dwóch programów nie da się pogodzić, tu działa tragedia wspólnego pastwiska.

Nie można się bogacić. Z tego samego powodu, co nie można się rozmnażać. Bogacenie się ludzi jest częścią tego samego wzrostu, co powiększanie się ich liczby. Powoduje te same skutki (lub nawet większe) niż demografia. Powiększa napór na naturalne zasoby i ich wyczerpywanie. Powiększa napór na przetwarzanie i usztucznianie środowiska Ziemi. To są znane fakty, które są sprzeczne z ideą modernizacji rozumianej jako wzrost produkcji i bogacenie się. Ale jak wytłumaczyć średnio-zamożnemu, lub raczej średnio-biednemu społeczeństwu, że ma oto zaciskać pasa, skoro jego sąsiedzi (np. ci zza Nysy) nachapali się cztery razy więcej na głowę? Przy tym pieniądz ma nieprzyjemną chociaż naturalną dla niego właściwość: spływa razem, skupia się tam, gdzie już jest. Bogaci (osobnicy, firmy, narody) bogacą się, średniacy stoją w miejscu (przy tym zaharowując się śmiertelnie), biedacy biednieją. Jak widać, dotychczasowy język modernizacji łamie się: bogaćmy się! – Tak, ale jak, skoro globalnie prowadzi to do nieszczęść? – Tak samo, jak łamie się język „rozmnażajmy się”.

Tu jeszcze uwaga taka, że biznes (modernizacja) lubi kiedy ludzi jest wielu: więcej klientów, większe zyski. Więc oba te procesy, demograficzny i modernizacyjny, wzmacniają się, sprzężenie zwrotne dodatnie tworzą. Jeśli sprzężenia zwrotne dodatnie nie są kontrowane ujemnymi, wiadomo co się dzieje: system idzie ku załamaniu.

Na tym globalnym tle polski (trzeci) problem z zachowaniem całości i tożsamości narodu wydaje się drobiazgiem. Ale dla nas istnieje i na nas działa. Jest bardzo możliwe, że – jako naród – stoimy przed podobnym wyzwaniem jakim w XIX wieku była asymilacja („przysposobienie”) do narodu i uczestniczenia w nim – chłopów. (Zauważmy, że wieniec naszych sąsiadów: Czesi, Słowacy, Ukraińcy, Białorusini i Litwini, mieli wyzwanie trochę inne: jak mamy „my chłopi” zebrać się w naród?) – A wkrótce potem: Żydów, oraz inne miejskie i kresowe mniejszości. Teraz wyzwanie brzmi: asymilacja imigrantów. Ukraińców, ale też Turków, Syryjczyków, Nigeryjczyków i innych. Którym krajom-narodom Europy to się uda uczynić mało boleśnie, ten wygra. Trzeba nie tylko otworzyć się na imigrantów. Przede wszystkim trzeba wiedzieć, jak to zrobić tak, żeby to się powiodło i żeby nie wywołać napięć... piekielnych. Tutaj poważnym ostrzeżeniem powinien być ten fragment historii, o którym już dwa razy wspomniałem: z katolickimi chłopami mówiącymi po słowiańsku to się w XIX wieku udało. Z katolickimi chłopami ale mówiącymi po litewsku już nie, podobnie z chłopami słowiańskimi, ale protestanckimi (Mazurzy pruscy) lub wschodniochrześcijańskimi (Ukraińcy). Zadanie jest trudne, ale rozwiązanie go konieczne. Migracje, ruch ludzi po świecie są fizycznym faktem, będą się wzmagać i płoty Orbana są plastrem na krwotok. Druga część problemu z utrzymaniem się w narodowej kupie jest taka, że coraz bardziej rosną w siłę procesy i instytucje, dla których po prostu nie ma narodowych granic. Kto nie staje się międzynarodowy, przegrywa. – Temat obszerny, wart dyskusji i nie pokryję go teraz paroma hasłami.

Stary język dobra i zła, którego dotąd używali politycy do promowania swoich misji, załamał się. Jesteśmy jak plemię Wron tracące bizony, naciskane przez Białych, gnębione chorobami, których wcześniej nie było i cofające się ku górom Absaroka. Klasa polityczna udała się na poszukiwanie podobne do tego, jak Lakotowie wybrali się na zwiad do proroka Vowoki. Udała się na poszukiwanie snu (vision quest), ale poszła linią najmniejszego oporu: znajdując przeszłość, regres, myślenie życzeniowe i infantylizm, którym ociekają polskokatolicy i retroprawicowcy, a retrolewicowcy i łżeliberałowie nie lepsi.

Czekamy na szamanów. Może któryś z nich coś wyśni.

Góry Absaroka, foto ze strony www.summitpost.org.