Wstęp (Wojciech Jóźwiak). Podczas jakichś poszukiwań w Sieci, natknąłem się na zapiski o pierwotnej religii Czerkiesów. Czerkiesi – albo Adige – mieszkają w północno-zachodnim Kaukazie, ale pozostało ich tam niewielu, ponieważ ten dawniej liczny i silny naród został zmiażdżony przez Rosję, a większość z tych Czerkiesów, którzy przeżyli wojny, pacyfikacje i czystki etniczne w XIX wieku, zmuszona została do emigracji do Turcji. Gdzie pozostają znaczą mniejszością. Czerkiesi w większości przeszli na islam, jednak pozostała pamięć o ich rodzimej religii, która jednak nie jest politeizmem. Jej nazwa bywa pisana Habze lub Khabze, a po rosyjsku Хабзэ (Chabze). Poniższe teksty pochodzą z witryny „ХАБЗЭ habze.info”, która zawiera strony w językach adygejskim, rosyjskim i angielskim. Tutaj zamieszczone przetłumaczył z angielskiego Jerzy Florczykowski.

Habze – religijny system Czerkiesów

System religijny Czerkiesów jest częścią Habze – doktryny filozoficznej i etycznej, która reguluje wszystkie aspekty ludzkiego życia, kształtuje stosunek człowieka do człowieka, do otaczającego świata, i do Wyższego Umysłu, który jest nieodłączny od niego. W istocie reprezentuje monoteizm ze spójnym systemem wiary w jednego Boga – T'ha.

Według czerkieskich tekstów kosmogonicznych Świat powstał w rezultacie początkowej interwencji – budowy Sieci (Khy). Później obiekty świata ukształtowały się w sposób naturalny, rozwijając się zgodnie z wewnętrznymi Prawami.

T'ha (T'hashxue) jest twórcą Praw Wszechświata, które są jego ekspresją. T'ha dał człowiekowi szansę zrozumienia praw, pozwalających mu zbliżyć się do Boga. T'ha nie przeszkadza w codziennym życiu, dając człowiekowi swobodę wyboru. T'ha nie przybiera żadnego kształtu, jest wszechobecny: „Jego duch jest rozsiany po całym kosmosie”.

W czerkieskich hymnach T'ha (T'hashxue) jest określany jako „Ten, którego każdy pyta, ale który nie odpowiada pytaniem”, „Wielokrotność nieistniejącego”, „Ten, w którym każdy pokłada nadzieję, ale kto nie pokłada swoich nadziei w nikim”, „Od którego pochodzą dary”, „Jego niesamowite prace”, „Ten, który pozwala poruszać się niebu i ziemi”.

Szacunek i cześć do T'ha, a także prośby do niego, są wyrażane poprzez ceremonie i rytuały – T'haleu (prośby do T'ha), Hohu (hymny-modlitwy). Prowadzenie T'haleu nie pozwala korzystać z budowli będących dziełem człowieka (leryschle). Dlatego ceremonie odbywają się w specjalnych miejscach, często w malowniczej gajach – T'halauple, T'haschag Mez. Oprócz ich głównych tytułów, są jeszcze nazwy metaforyczne: chiyzihamybzh (gaj, w którym nic nie jest cięte).

Miejsce, w którym T'haleu jest czczony jest oznaczony symbolem w kształcie litery „T”. Ceremonie prowadzą starsi w rodzinie, społeczności, wsi.

Ważnym elementem czerkieskiego systemu religijnego jest wiara w duszę (Psa) przodków, którzy mają zdolność obserwacji i oceny spraw swoich potomków. Koncepcja fizycznego bólu lub przyjemności w życiu ostatecznym (Hedryhe) nie istnieje – istnieje duchowa satysfakcja, lub wyrzuty sumienia Duszy, przed sobą i swoimi przodkami, z powodu wybranej w życiu ścieżki. Każdy człowiek powinien znać nazwy swoich przodków do siódmego pokolenia włącznie (licząc od ojca).

Dlatego celem ziemskiej egzystencji człowieka jest Doskonalenie Duszy – utrzymania honoru (Nape), demonstracja współczucia (Guschlegu), udzielanie nieodpłatnej pomocy (Psape), które, wraz z męstwem i odwagą wojownika, umożliwia człowieczej duszy dołączyć do dusz przodków, z czystym sumieniem (Nape Huzhkle).

Dusze przodków wymagają obchodów i z tego względu są organizowane święta pogrzebowe (Hedeus), praktykowane jest przygotowywanie i dystrybuowanie upamiętniających posiłków ofiarnych (Zheryme) ku pamięci dusz zmarłych.

[„Khabze. The religious system of Circassians”]

Powstanie i rozwój Wszechświata wg Habze

Czerkieskie teksty kosmogoniczne wskazują, że Wszechświat rozpoczął się od początkowej interwencji: od budującej go sieci (Хъы):

Duneizhyr Khyke Schauhuem ...

„Gdy świat został zbudowany (stworzony) jako Sieć ...”
Zamiast słowa uhuen (zbudowany), jest czasami używane słowo ublen (powstanie) – „Kiedy Światowa Sieć powstała ...”

Do dalszego rozwoju świata, według Habze, doszło w sposób ewolucyjny – samorozwój, oparty na zachodzących w nim procesach. Brak aktu tworzenia obiektów świata w tekstach kosmogonicznych, jako że ewolucja przebiega zgodnie z prawami natury i nie jest to akt chwilowy.

Kosmogoniczne teksty czerkieskie wskazują, że świat był pierwotnie w pewnego rodzaju zawieszeniu – ni to cieczy ni ciała stałego (mydzhemyptsle):

Duneizhri schymydzhemyptseu ...

Obiekty Wszechświata i Ziemi zostały utworzone przez zmiany ewolucyjne, przez strukturyzację, przydział części chaotycznej masy.
Powstanie Ziemi jest opisane jako stopniowe twardnienie – używany jest czasownik o znaczeniu: „hartowanie”, „łączenie”, „sklejanie” czegoś niestałego:

Schyle schhuanter schyzeptsagascheu ...

Jak wynika z tekstu, że związek, adhezja Ziemi stała się sama – w wyniku procesów naturalnych.
Części świata powstawały stopniowo i naturalnie:

Beschto uaschher kandzegu schyhuedeu ...

Góra Beshto była wielkość guza ...

Indylyzhym lesyr schebakueu ...

Potężną Indyl (Wołgę) można było przekroczyć krokiem ...
Brak jakiejkolwiek wzmianki o aktach „tworzenia” obiektów świata i obecności jego samorozwojowych modeli dowodzą, że filozofia Khabze pochodzi z ewolucyjnych ścieżek nowoczesnego świata – poprzez swój własny rozwój opiera się na procesach w niej zachodzących.
Tak więc, według czerkieskich tekstów kosmogonicznych Światowa został poczęty w rezultacie początkowej interwencji - od jego zbudowania przez Sieć (Хъы). Następnie obiekty świata powstały w naturalny, ewolucyjny sposób, rozwijając zgodnie z wewnętrznymi prawami.

[„Khabze. The emergence and development of the Universe”]

Symbol w kształcie „T”

T-symbol jest symbolem czerkieskiego monoteizmu. Jest wznoszony w miejscach Tkhalhe'u (dosłownie „Apel do Tkha”). Sam Symbol nie jest przedmiotem kultu.

Znaczenie symbolu T:
Górna pozioma linia symbolizuje najwyższy, boski poziom, który jest wszechobecny ponad wszystkim i niczym pod Nim.
Pojedyncza linia pionowa symbolizuje Pokój, który jest Jedyny – Psori Zish.

Źródła o symbolu T:

Europejscy uczeni napotkali symbole T w Czerkiesji i nazwali je „krucyfiksami”/„krzyżami”, ale zauważyli, że czerkieskie krzyże mają nietypowy kształt, przypominają literę T. Czerkieski T-symbol nie jest dziedzictwem chrześcijaństwa. T-symbol jest znacznie starszy od chrześcijaństwa. Podczas okresu chrześcijaństwa krucyfiksy wznoszono w Czerkiesji, ale one znacznie różniły się od starożytnego T-symbolu. Człowiek, który widział krzyż, nie przedstawiłby go w kształcie T-symbolu.

Jean-Baptiste Tavernier w jego relacjach o religijnych obrzędach w siedemnastowiecznej Czerkiesji tak oto opisał T-symbol: „Krzyż w kształcie młota”, „raz w roku w każdym domu jest wykonywany krzyż w kształcie młota”. (Jean-Baptiste Tavernier - francuski podróżnik, kupiec. Swoje wyprawy do Indii oraz innych krajów opisał w książce z 1676 roku Les Six Voyages de Jean-Baptiste Tavernier / Sześć podróży Jean-Baptiste Taverniera.)

George Longworth w połowie XIX wieku opisał symbol wzniesiony w świętym gaju. (George Longworth, A year among Circassians / Rok spośród Czerkiesów, 1840, Londyn).

Leonti Lhuillier w latach czterdziestych XIX wieku pisał: „Jedynym symbolem obiektu kultu, jaki mają, jest drewniany krzyż w kształcie litery T, który opiera się o drzewo”. (Люлье Л. Я. Верования, религиозные обряды и предрассудки у черкесов).

Edmund Spenser w 1836 roku napisał: „Raz lub dwa razy obserwowałem emblemat w ich świętych gajach w dolinie Ardler, bardziej przypominający T niż krzyż, mówi się, że jest bardzo stary.” (Edmund Spenser, Travels in Circassia (Podróże w Czerkiesji), 1839, Londyn)

[„Khabze. T - Symbol”]

Święto Digegaze: przesilenie zimowe

Digagaze (Sozerash) to jedno z najstarszych czerkieskich świąt, które obchodzone jest na dwudziestego drugiego grudnia. To święto jest związane z zimowym przesileniem, czyli najdłuższą nocą.

Tego dnia jest zdobiony pień głogu o siedmiu gałęziach. Na każdej gałązce zostaje umieszczona woskowa świeca. W górnej części pień zdobią okrągłe wędzone sery. Gdy święto jest obchodzone na zewnątrz, wokół pnia instaluje się siedem pochodni.

Najmłodsza z mężatek w rodzinie zapala świece, odwracając twarz do wschodu. Jeśli w domu nie ma mężatki, zapala świece najmłodsza dziewczynka. Jeśli w święto spotkają się tylko mężczyźni, młodszy zapala świece.

Gospodarz święta – Thamada – recytuje hymn Digagaze Khokhu. [Tekst adygejski zob. na stronach Хабзэ. Дыгъэгъазэ / Зимнее Солнцестояние, Khabze. Digegaze / The winter solstice.]

Po wniesieniu głogu do domu, rodzina zaczyna ucztę. Uroczyste napojem tej nocy jest Sanehu (białe wino). Tej nocy należy być trzeźwym, w kręgu rodziny lub przyjaciół. To święto obchodzone jest nie tylko w rodzinie i wśród znajomych. Jest powszechnie obchodzone na ulicach, placach miast. Świętu towarzyszą tańce, w których udział biorą azhygafe – klauni-przebierańcy.

[„Khabze. Digegaze / The winter solstice”]