Książka omawiana: Y.N. Harari, „Sapiens. Od zwierząt do bogów”.

Yuval Noah Harari jest Izraelczykiem, rocznik 1976 i Ryby, ale w znanych mi spisach danych urodzeniowych nie podają jego godziny, więc z ubolewaniem nie narysuję jego kosmogramu. Jest historykiem, ale książkę napisał jako polihistor. Zacząłem ją czytać od środka (przeważnie tak czytam książki, z wyjątkiem powieści: te od końca) i moja pierwsza opinia była taka, że to dobra książka dla zdolnych licealistów, którzy chcą mieć ogólne pojęcie, „jak to wszystko idzie”. Czytając dalej przekonywałem się, że za lekką formą – bo książka jest z tych, co naprawdę lekko wchodzą! – stoi dobrze przemyślany i wart uwagi przekaz. O nim dalej, na razie jeszcze odnotuję, że książka wydana oryginalnie w 2011 r. (przez 35-latka!) po hebrajsku, następnie auto-przetłumaczona na angielski (z pomocą przyjaciół) stała się meteorytowym bestsellerem, coś jak Harry Potter, sprzedana w milionach egzemplarzy, przetłumaczona na kilkadziesiąt języków, w tym w tym roku na nasz. Zazdrość! Po czym Harari poszedł za ciosem i napisał drugi hit: „Homo deus. Krótka historia jutra”, który po polsku wystartuje 18 kwietnia (2018, czyli zaraz). Z tytułu i zapowiedzi jawi się, że to już nie historia a futurologia. Tym bardziej po linii Taraki.

Zdjęcie z: “Humanity can rise to the challenge”: Yuval Harari in conversation at TED Dialogues
Photo: Jasmina Tomic / TED

Co Harari – w „Sapiensie” – o nas opowiada?

Że przeszliśmy przez cztery rewolucje. (Każdej w książce przeznacza osobny nadrozdział.) Pierwszą byłą rewolucja poznawcza, którą autor lokuje około 70 tys lat temu: jej skutkiem człowiek uzbroił się w język – dodajmy: język nowego typu, w którym można opowiadać i dialogować potencjalnie o wszystkim. Wraz z nim (z językiem) wszedł w rzeczywistość wyobrażoną – bardzo ważne pojęcie w kategoriach Harariego.

Drugą była rewolucja agrarna. Autor, przy pomocy zresztą mapki, zwraca uwagę, że umiejętność i praktyka uprawy roślin wynajdywana była wielokrotnie i niezależnie w różnych miejscach. Harari ma o tym wynalazku zdanie mieszane. Docenia, że dzięki temu możliwe były dalsze etapy i przemiany, ale podkreśla, że na przejściu ze zbieractwa na rolnictwo zyskały populacje: w tym ewolucyjnym sensie, że stały się dziesięć lub sto razy liczniejsze na danym terenie niż to było przy zbieractwie. Za to ludzie-jednostki w większości na tym interesie stracili: zmaleli, skróciło im się życie, popsuły zęby, zdeformowały kości, zaatakowały ich epidemie chorób odzwierzęcych i wynikających z ubogiego pożywienia, do którego ludzki gatunek nie był ewolucyjnie przystosowany, głodowali, masowo byli zabijani, gdy bronili swoich zapasów, w końcu zostali zmuszeni do oddawania zawsze za dużej części swojego „urobku” klasom wyższym. Zysk był taki, że kobiety mogły częściej rodzić jedno dziecko po drugim, od czego rosła populacja.

Trzecim progiem rozwojowym – którego autor nie nazywa rewolucją – było zjednoczenie świata, tzn. ludzkości, w jedną sieć wymiany, w jeden rynek. Kiedy to się stało? – Już dawno temu. W wyniku wielkich odkryć geograficznych i powstania międzykontynentalnych spółek handlowo-kolonialnych. Wcześniej handlowe szlaki połączyły większe części Azji, Afryki i Europy.

Czwartym progiem i trzecią rewolucja była rewolucja naukowa. Pod koniec tego nadrozdziału autor zaczyna dociekania, jaka rewolucja, lub rewolucje, będą następne.

Harari wciąż przy różnych okazjach podkreśla, jak wielką rolę, właściwie we wszystkim, w każdym aspekcie rzeczywistości naszej i poprzednich pokoleń, gra wyobraźnia. Powstanie języka zrodziło fikcję: umiejętność mówienia o rzeczach, których nie ma. Retorycznie pyta: „Czy nabijanie sobie głowy zmyśleniami nie czyni nas mniej zdolnymi do radzenia sobie ze światem realnym?” – i odpowiada, że fikcjotwórcza zdolność języka umożliwiła ludziom nie tylko przedstawianie rzeczy nieistniejących, ale także robienie tego zbiorowo. (Podkreślenie YNH.) Zbiorowo opowiadane i podtrzymywane fikcje to mity. Dzięki nim ludzie potrafią z wielką elastycznością ze sobą współpracować, i to także z nieznajomymi, z nienależącymi do 150-osobowej grupy osobiście znanych i oplotkowywanych. Dzięki mitom, zbiorowym fikcjom, Sapiens panują nad światem. I zaraz ilustruje tezę „legendą o Peugeocie”. Firma ta okazuje się być świetnym przykładem wytworu zbiorowej wyobraźni.

Przy okazji Harari zwraca uwagę, jak uporczywie staramy się nasze wyobrażone wytwory ubrać w ciała, zrównać z czymś konkretnym i namacalnym. Po angielsku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (których przykładem Peugeot) nazywa się „korporacjami”, od łacińskiego corpus – ciało. Mnie (WJ) od razu skojarzyło się słowo „firma”, które pierwotnie po łacinie oznaczało coś stałego i masywnego, a przez to pewnego. Oraz zwyczaj nazywania spraw związanych z pieniędzmi – „materialnymi”, chociaż przecież pieniądze są aż nadto typowym przykładem wyobrażonej zbiorowo fikcji. Oraz przykładem siły, jaką mają zbiorowe fikcje.

Harari swobodnie zestawia przedmioty, o których zwykliśmy myśleć osobno, w osobnych szufladach trzymać. A propos szuflad: jeden z jego bon-motów dotyczy księgowych, którzy zapoczątkowali się w starożytnym Sumerze jako fachowcy od trzymania w różnych szufladach glinianych tabliczek z różnymi dokumentami w piśmie klinowym. Oto: „Od czasów starożytnych po współczesność powszechnie wiadomo, ze urzędnicy i księgowi myślą inaczej niż ludzie.”

Przykładem rzeczy swobodnie zestawianych są religie – i na przykład nacjonalizm, „kult” praw człowieka albo kapitalizm, znany tez jako kult wolnego rynku. Dodałbym od razu religię postępu z odmianą religii ekonomicznego wzrostu. Bardzo trudno przebić się przez jej dogmaty; w ogóle trudno dzisiaj cokolwiek powiedzieć niezgodnie z nią – zupełnie tak jak podobno niezmiernie trudno powiedzieć coś po arabsku tak, żeby co chwila nie chwalić Allaha i Mahometa. (Przykład mój, nie YNH.)

Dla porządku, YNH odróżnia w tamtej kolekcji religie sensu stricte od systemów religiopodobnych, czyli ideologii. Religie dzieli na dwie supergrupy: religie bogów i religie praw natury. Buddyzm zalicza do tej drugiej. Prywatnie praktykuje wipasanę. I jest gejem w legalnym małżeństwie.

W połowie książki, tam odkąd zacząłem ją czytać, pisze o imperiach. Używa tego słowa z upodobaniem, jakby dla drażnienia nawyków czytelnika, bo dodaje, że w dzisiejszej polit-mowie imperializm i imperia mają przechlapane. Pisze: „Prawda jest taka, że przez ostatnie 2500 lat imperium stanowiło w skali globu najczęściej występującą formą organizacji politycznej.” „Dziś większość z nas mówi, myśli i śni w językach imperiów, które mieczem wbito do głowy naszym przodkom.” Tu żachnąłem się: ja przecież nie! Moja polszczyzna organiczna i odwieczna, jakie imperium, jakim mieczem? Po czym przypomniałem sobie, że dosłownie 5 km ode mnie na zachód, mały spacer rowerem, jest grodzisko, czyli pozostałość po grodzie zburzonym około 1000 roku, czyli wtedy, gdy Polanie anektowali (moje rodzinne) Mazowsze. Drugie grodzisko – spore sztuczne wzgórze – jest 8 km na północ. Więc jednak. Imperium. Mieczem. Do tego oczywiście mój język nie jest językiem moich przodków: moja matka jako nastolatka nauczyła się języka warszawskiego, więc języka władzy i dawnych zdobywców, i celowo zapomniała tego, który wyniosła z domu. W linii mojego ojca uczyniono to pokolenie lub dwa wcześniej

Harari podkreśla dalej, że dzisiaj, jeśli pominąć jakieś nieliczne marginesowe grupy, wszyscy, mieszkańcy całego globu, myślą jak Europejczycy i używają ich pojęć i wartości. Oraz nie są w stanie, choćby nie wiem jak chcieli, przywrócić własnych „autentycznych kultur”.

Pisze o homoseksualizmie: „Biologia umożliwia mężczyznom czerpanie przyjemności z uprawia seksu z mężczyznami – urzeczywistnienia tej możliwości zabrania im kultura” – i to jest jeden z przykładów wielkiej dowolności, z jaką kultura, czyli to, co zbiorowo wyobrażone, może nakładać się na to co realne, bo biologiczne. Z biologicznego punktu widzenia nic nie jest nienaturalne. To, co naturalne czyli biologiczne, nie potrzebuje żadnych nakazów ani zakazów. „Żadna kultura nie zadała sobie trudu, by zakazać mężczyznom fotosyntezy...”

Stawia pytanie (Harari), „co takiego jest dobrego w mężczyznach?” – gdy bada dziwny fakt, że co najmniej od czasu rewolucji agrarnej wszystkie społeczności były patriarchalne. Nie znajduje odpowiedzi.

Wiele razy podnosi sprawę cierpień zwierząt w ludzkim cywilizowanym ładzie. „Na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci dziesiątki miliardów zwierząt poddano reżimowi przemysłowej eksploatacji, którego okrucieństwo nie ma precedensu w historii planety.” „Współczesne rolnictwo przemysłowe może okazać się największą zbrodnią w dziejach.” – Dodam od siebie: co musi zmienić się w naszych religiach, czyli w naszych wyobrażonych rzeczywistościach, aby tamte cytowane zdania zabrzmiały jak faktyczne oskarżenie? Żeby dotarły do dzisiaj głuchych umysłów? Harari porównuje dzisiejsze cierpienia zwierząt, którymi nikt nie się przejmuje, które mało komu przeszkadzają jeść szynkę, z cierpieniami Afrykanów na amerykańskich plantacjach. Tak samo, nie z okrucieństwa tak się działo, tylko z obojętności.

Nie zamierzam ani streszczać, ani jakoś gęściej anonsować tej książki. Ładunek jej przekazu okazał się większy, niż kiedy zaczynałem czytać od połowy, od historii imperiów. Zauważę, czym się różnię w nastawieniu od jej autora. Harari jest optymistą-postępowcem. Jego błyskotliwa historia świata napisana jest – i wcześniej zobaczona – z perspektywy, czy z optyki, postępu. Zakłada też, że ten postęp trwać będzie dalej, chociaż uważa za pewne, że ten postęp wkrótce zmieni Sapiensa nie do poznania. Nie bierze pod uwagę tego, że ograniczenia siedliska-Ziemi mogą na dalszy rozwój-i-postęp zwyczajnie nie pozwolić, jak trzymanie pod szafą nie pozwoli urosnąć chartowi, czyniąc zeń raczej coś w podobie jamnika. Książka Harariego jest z ducha i z gruntu przed-antropoceńska. Należy do wariantu, który Hamilton określił „silny Człowiek na słabej Ziemi”; słabej czyli takiej, którą może dalej-i-dalej swobodnie formować i ta na to pozwala wykazując się nieograniczoną plastycznością. Ale to już nieprawda.

Oraz, choć to mniejsza krótkość (ang. shortage), nie widzi cykli. Astrohistorykiem nie jest.

I jeszcze jedna subtelniejsza różnica. Czuje się, że Harari należy do... Już chciałem napisać: „do rasy panów”, ale nie będę. Należy do dominującej warstwy społecznej w skali świata. Należy do angielskojęzycznych ludzi sukcesu. Dlatego z jego puntu widzenia, i zapewne z punktu widzenia całej tej warstwy, w świecie przeważa postęp. Po zaobserwowanych w całej historii aż nadto licznych „allelujach i do przodu”, które w końcu skupiły się w finale, który wyprodukował rezydujących w Londynie, Ottawie, San Francisco... profesorów-milionerów, światowych top-profesjonalistów, nie ma powodu do niewiary, że może coś pójść inaczej. Nie ma w nim tej tak charakterystycznej dla nas, prekariuszy-prowincjuszy, nieufności. Patrzy na postęp, rozwój, naukowe i inne w tym świadomościowe rewolucje, z przekonaniem: to dalej będzie szło! Nie ma w nim śladu tego, co dawno temu wyraził – jego obecność w tym dyskursie jest całkiem przypadkowa – Janusz Korwin Mikke, mówiąc o jakimś społecznym urządzeniu, które „na zachodzie” uważano za wiecznotrwałe: „To pierdyknie!”