Książka „Religia gnozy” Hansa Jonasa jest jedną z niewielu, które czytam w kółko odkąd nabyłem. Książkę po polsku wydano w 1994 roku i pewnie wtedy ją kupiłem, autor już nie żył, zmarł w 1993. Nawet niedawno znalazłem kontakty do wydawcy, czyli Wydawnictwa Platan, ale tamta firma zapewne w głębokim uśpieniu, bo mimo podtrzymywania strony internetowej nikt mi nie odpowiedział. Chciałem ich zgodę na e-przedruk fragmentów w Tarace. Hans Jonas żył 1903-1993, był uczniem – lub pod jego „przemożnym wpływem” – Martina Heideggera, ale nie mając aryjskich papierów w 1933 roku, wyemigrował najpierw do W. Brytanii, wkrótce do Palestyny (która jeszcze nie była Izraelem). Walczył w armii brytyjskiej, po wojnie stwierdziwszy, że jego matkę zamordowano w Auschwitz, nie wrócił do Niemiec, ale zatrzymując się w Izraelu, potem w Kanadzie, w końcu osiadł w Nowym Jorku. „Religię gnozy” napisał po angielsku. Więcej o nim przeczytasz np. tu: „Hans Jonas o boskiej wszechmocy i niemocy Boga”.

Wiele razy w Tarace deklarowałem swoją niechęć do gnozy i gnostycyzmu. (Gnoza to jest pewien typ religijno-filozoficznego myślenia; gnostycyzm: konkretne wydanie tego typu w postaci „rodziny” późno-starożytnych religii i sekt.) Oraz, że staram się nie być gnostykiem. Chociaż to ciężkie zadanie, a gnostyckie myślenie wciąż na nowo się reanimuje i narzuca. Nie jako kompletny system ani religia, ale w częściach i motywach – tak. „Niedobry świat! Czemuż innego nie ma świata?” – stwierdzał i pytał Leśmian w iście gotyckim wierszu zaczynającym się od słów: „Dwunastu braci, wierząc w sny, zbadało mur od marzeń strony”. Gdzie pojawia się nuta, że „niedobry świat”, a zwłaszcza gdy „czemu innego nie ma świata?”, tam już gnostycka ścieżka jest otwarta. I gdzie świat rozumiany jest jako coś złego, zagrażającego, niszczącego, pełnego cierpienia i niewygód, i miejsca nietrwałości. Budda („ten” Budda, Śakjamuni) rozpoczął swoją drogę ku Obudzeniu od czterech spotkań: starca, chorego, umarłego i medytującego jogina. Pod wieloma względami buddyzm i gnostycyzm są zgodne. Różnica w tym miejscu jest taka, że jogę gnostyk natychmiast by odrzucił, uznając jej praktyki za całkiem bezsensowne. Dlaczego? Bo w jodze pracuje się z ciałem, a ciało, cielesność i w ogóle materia w gnostyku budzi wstręt, jako „ciemność” i więzienie dla duszy – ale nie duszy-psyche, bo ta jest stracona jako należąca do świata i oddana jego namiętnościom i szaleństwom, tylko duszy-pneuma, czyli poza-światowej iskry. Oczywiście świat został stworzony przez takiego lub innego antyboga, którym gnostycy brzydzą się i gardzą, tak jak gardzi się i brzydzi ludzkimi tyranami-mordercami, a ich prawdziwy bóg jest spoza tego świata, doskonale z nim niezmieszany.

Dziwnym nie-trafem gnostyckie myślenie odżyło jako część lub nawet jeden z filarów Oświecenia. (Oczywiście Oświecenia jako nowożytnego prądu kulturowego, który zaczął się mniej więcej od Pascala, Kartezjusza i fizyki Newtona i dobrze się ma do dziś – a nie oświecenia jogicznego lub buddyjskiego.) Kartezjusz oddzielił nieprzeniknioną kurtyną świadomość (res cogitans) od materii (res extensa). Z fizyki Newtona wynikło zaś, że materia jest czysto mechaniczna i znakomicie sobie radzi, będąc napędzana kilkoma siłami i jednym równaniem ruchu. Zniknęły jako niepotrzebne wszelkie poruszające dusze dla różnych bytów (wtedy też odrzucono astrologię, co jasne, skoro planety okazały się bezduszne), a ruch materii okazał się być sztywno zdeterminowany. Ten pogląd najlepiej sprawdzał się w praktyce w astronomii, gdzie właśnie planety były zdeterminowane czysto po newtonowsku, ale chętnie rozciągano tamten determinizm na „wszystko” w przekonaniu, że odkrycie odpowiednich równań dla, powiedzmy, rośnięcia roślin i zachowania się zwierząt (jako „kartezjańskich automatów”) jest tylko sprawą czasu i cierpliwości. Jakikolwiek bóg w tym obrazie świata znikał, przestawał być potrzebny, co oddał Pierre-Simon Laplace w zdaniu, które rzekomo wygłosił do cesarza Napoleona, gdy ten go pytał, gdzie w jego systemie astronomicznym jest miejsce dla Boga: „Ta hipoteza nie jest mi potrzebna”. Rzekomo, bo czytamy, że ta anegdota jest apokryficzna. (Link do Laplace'a daję angielski, bo punkt o nim w polskiej Wikipedii jest haniebnie ubogi.) Dziwnym nieprzypadkiem ten sam Laplace przy okazji wykładów o rachunku prawdopodobieństwa wymyślił „próbną istotę” nazwaną później Demonem Laplace'a, która znając położenia i pędy wszystkich cząstek wszechświata i mając odpowiednią rachunkową biegłość, mógłaby z rachunków mechaniki obliczyć stan wszechświata w dowolnej przyszłej chwili, a więc, w pewnym sensie, czas dla niego by nie istniał. Chociaż od początku odzywały się protesty – od Williama Blake'a (u którego Urizen jest typem gnostyckiego archonta, który zmusza świat do ruchu jak nakazują prawa) przez romantyków, teozofów i new-age'owców – to ten mroczno-ciężki niby ołowiana (lub saturnowa, po astrologicznemu) pokrywa światopogląd nasuwał się na myślenie Europejczyków i przygniatał kolejne jego dziedziny. Rupert Sheldrake w swoich książkach pokazuje, jak w XX wieku tamten mechaniczno-deterministyczny redukcjonizm wprawdzie zesłabł w swoim centrum, czyli w fizyce, ale tym bardziej przygniótł chemię, biochemię i najbardziej biologię.

To doświadczenie, szczególnego przygniecenia obrazem świata bez ducha, bez świadomości (która tylko zdmuchliwym epifenomenem) i bez życia, wyliczalnym i mechanicznym, gdzie żywe doświadczenie można zastąpić rachunkiem – światem sztywnych brył, jak go sam kiedyś nazwałem, odchorowując mentalnie swoje studia fizyki, jest jednak kluczowe dla przejścia umysłem przez pewną bramkę. Bramka ta bywa nazywana „doświadczeniem Oświecenia”, oczywiście znów w sensie oświecenia-prądu nowożytnej Europy, a nie buddyjskiego lub jogicznego. Ta myśl właśnie uderzyła mnie w wykładzie pewnej znawczyni kultury Brazylii (z przykrością nie zapamiętałem jej nazwiska), która mówiła na którejś konferencji Enetei: że Brazylijczycy nie przeszli przez owo doświadczenie Oświecenia, które jakoś ich ominęło lub jak po gęsi spłynęło. Dlatego ich praktyki religijne są żywe i barwne, a w ich miejsko-komputerowym świecie nikomu nie przeszkadzają wróże, uzdrowiciele, media, zdejmowacze klątw i w ogóle wszelcy szamani. Dodajmy, że Brazylia jest światowym centrum legalnego i religijnego brania ayahuaski. W innych post-iberyjskich krajach na południe od Rio Grande jest podobnie.

Być może w ogóle to gniotące doświadczenie Oświecenia jest udziałem tylko Europy plus jej anglosaskie peryferie, bo i o muzułmanach pisze się, że pozostali w przed-oświeceniowym dziewictwie. Tak samo z Hindusami i zapewne dlatego profesor fizyki z tej nacji potrafi pisać takie bezwstydne „baśnie kwantowe”.

Baśnie. Doświadczenie Oświecenia odbajkowiało, odczarowywało świat, pozbawiało go znaczenia. Przy tym dokańczało robotę chrześcijaństwa (a także islamu), które likwidowało pogańską świętość i dziwność rzeczy z tego świata. Doświadczenie Oświecenia odczarowywało również tamten świat, czemu dawał wyraz pseudo-Laplace (tak trzeba tamtą postać nazwać z grecka...) mówiący, że „ta hipoteza nie jest mi potrzebna"; także Nietzsche wołający głosem gromkim, że „Bóg martwym jest” (...dass Gott tot ist) i nasz skromny Leśmian, skarżąc się w imieniu poległych Dwunastu Młotów: „I runął mur... / Lecz poza murem - nic i nic! Ni żywej duszy, ni Dziewczyny! … / Bo to był głos i tylko - głos, i nic nie było oprócz głosu! / Nic - tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata!” – a dalej tak jak cytowałem wyżej. Leśmianowi trzeba tu oddać, że gnostykiem był strasznym. Zaatakował, jako sensu niemającą, nie tylko materię, ale i – jako równie bezsensowny i beznadziejny – Głos, który w tym miejscu wygląda na inne imię Logosu („Słowa”), największej świętości religijnie nastrojonych filozofów. Na tle prawdziwych starożytnych gnostyków Leśmian jawi się gnostykiem nie-dualnie bezkompromisowym: istnieje tylko zło, zarazem będące pozorem i nicością. Nie ma nic, same złudzenia tylko jakoś napędzają się w niekończącym się wirze. A potrójnie śmiertelna przygoda Dwunastu z tamtego wiersza pokazuje gnostyków, którzy wprawdzie usłyszeli Głos, wyglądający na głos Posłańca-Parakleta, i poszli za nim, ale ten okazał się w końcu, jak wszystko, bolesną i zabijającą nicością. Leśmian gnostyckie stanowisko jednocześnie wypowiada – i obala.

Gdzie wyjście? Na pewno nie w uwierzeniu na nowo w baśnie-fantazje, nawet jeśli są nowoczesne i kwantowe. (Chociaż ta sprawa jest poważna: co zmieniają w naszym „samopoczuciu duchowym” teorie nielokalne: kwantów i pól morficznych? Gdybym miał mniej roboty, właśnie śledzeniem tego bym się pilnie zajął.) Wyjście najbardziej mi się widzi w tym samym miejscu, co na początku całej tej historii. Budda (Śakjamuni, Siddharta, Gautama) dostał przekaz z kanału świata (termin POP-owski, Mindella) w postaci problemu wraz z rozwiązaniem. Starzec, chory i trup poinformowali go o problemie. Medytujący jogin informował o możliwym rozwiązaniu. Jak pisałem wcześniej, gnostyk by odrzucił ten przekaz. Pominąłby, bo wg niego wyzwolić-zbawić go zdolna być mogła tylko wiedza (gnosis), a nie praktyka, ta z konieczności uwikłana w użeranie się z ciałem, z emocjami (jako psyche) i w ogóle z budzącą wstręt materią. Gnostycy wprawdzie z zapałem uprawiali ascezę, ale w innym celu niż buddyści: nie żeby osiągnąć duchowe wyzwolenie, ale żeby znieczulić się na truciznę świata, odmawiając jej przyjmowania. Do Buddy jako postaci historycznej mam podobne wątpliwości, jak do Jezusa: że być może nie istniał, a jego historyczny (tylko domyślny) pierwowzór mógł z postacią mitu niewiele mieć wspólnego. Jednak ta myśl, która wynika z jego przygód, jest atrakcyjna: że jednak w tym świecie i zarazem w uwikłanym weń umyśle, są bramy, większe i mniejsze. Opowiadać o nich warto, choćby po to, żeby ktoś nie musiał po raz kolejny wyważać drzwi, które ktoś już kiedyś otworzył. Ale mówienie-o tym nie zastępuje robienia. Tu przerwę.