Jechałem przez Milanówek (gdzie mieszkam) do Brwinowa (który graniczy przez miedzę), żeby odebrać psa, który miał zabieg u weterynarza. Było słonecznie, chłodny wiatr ze wschodu, żółknące liście. W samochodowym radiu słuchałem RDC, gdzie dwoje filozofów: prof. Zofia Rosińska i dr Tomasz Stawiszyński rozmawiało o godności człowieka, a raczej o godności osoby ludzkiej, która przyrodzona jest każdemu z racji bycia człowiekiem. Kiedy skręcałem w stronę Brwinowa usłyszałem ważne uzupełnienie: że godność i wołanie o godność jest odpowiedzią na pewną wspólnie ludzką właściwość, mianowicie na podatność na poniżenie.

W dyskusji w RDC mówiono o godności, jaka przysługuje chorym psychicznie, chociaż zawodzi im rozum i umiejętność podejmowania decyzji. Mnie od włączenia radia temat godność uporczywie kojarzył się z imigrantami. Godność i upokorzenie to były słowa, których mi dotąd brakowało i brakuje w dyskusjach czy raczej w dyskursie o nich. Przeważa lub występuje wyłącznie mówienie o nich jak o „masie” (przeciw czemu pisałem poprzednim odcinku „Migranci: niema masa czy zorganizowana społeczność?”), przy czym jest to albo masa „nieszczęśników, którym jesteśmy winni współczucie i solidarność”, albo masa „zagrażających najeźdźców” czy „dziczy”, w każdym razie elementu obcego i wrogo nastawionego do nas, Europejczyków. Albo masa ludzi wkręconych, zmanipulowanych i użytych przez kogoś przeciw komuś. Ta trzecia opinia, pomijając mówienie o nich per „masa” – wydaje mi się najbliższa prawdy.

Wracając do godności i osoby. W przekazach na temat bliskowschodnich imigrantów brakuje mi czegoś: jak dotąd, nie natrafiłem na żaden wywiad z kimś z nim. Ani na przedstawienie punktu widzenia kogoś z nich. Nie ma ich głosu. Skoro nie znamy ich głosów, ich punktów widzenia, to zapewne dlatego, że nikt nie pofatygował się do Węgier, Austrii, Chorwacji, Niemiec żeby z nimi pogadać, podowiadywać się, podpytać. Czyżby to było takie trudne? Po co tylu ludzi kończy dziennikarstwo lub arabistykę? Czy nie ma ani jednego arabisty dziennikarza? Prasy to nie interesuje? – Chociaż jest możliwe, że takie teksty napisano, tylko ja pozostaję niedoinformowany. Jeśli tak, proszę o linki i tytuły.

Jeśli się nie słyszy i nie słucha, nie chce słyszeć drugiej strony, to, jak pisał Majakowski, „słowo ostatnie, / ma dzisiaj / towarzysz Mauzer”.

W serwisie www.polskatimes.pl jest wywiad z Aleksandrem Makowskim, emerytowanym oficerem wywiadu. Mówi on jakże oczywiste słowa – ale dlaczego dopiero on?! – „Co na to kierownictwo polityczne i wojskowe NATO? Przecież granice, które zostały naruszone, są granicami sojuszu północnoatlantyckiego. Jeśli NATO nie potrafi nas obronić przed facetami rzucającymi kamieniami, to jak nas obroni przed zawodową armią?” Mówi on także: „[mniejszość islamska] jest to bomba tykająca, która za 50 lat będzie realnym problemem. Polska może się przed tym uchronić, przede wszystkim poprzez prowadzenie naprawdę głębokiego wywiadu agenturalnego na terytoriach, gdzie trwają walki, gdzie funkcjonuje Państwo Islamskie i gdzie ludzie decydujący o tym, co ma Państwo Islamskie w przyszłości robić, przysyłają tu swoich bojowników. To trzeba mieć rozpoznane.” Pytanie dziennikarki: „Mamy takie rozpoznanie?” – Odpowiedź: „Zapytać o to trzeba obecnie rządzących. Myślę, że nie mamy.”

Rozpoznanie jest tu słowem kluczem. Michał Mazur niedawno w Tarace w tekście „O naturze zła. Cz. I. Ukraina i ISIS” zauważył ciekawą rzecz, odnoszącą się do Polski międzywojennej: „Należało [wtedy] gruntownie zbadać kulturę ludową tych ówczesnych Rusinów-Ukraińców, wzorce zachowań, zastanowić się nad pochodzeniem ich wzorów kulturowych, ich paralelami, oraz pewną powtarzalnością dziejową w stosunkach z nimi, już wtedy bardzo klarowną – oraz możliwymi implikacjami tychże dla wzajemnych stosunków. Jednak naszych ówczesnych badaczy oraz rządzącej kliki wojskowo-politycznej raczej to nie interesowało.” I dalej stwierdza mając rację, że również obecnie rządzących w Polsce nie interesuje „podświadomość” lub „cień” zbiorowego ducha wschodnich ukraińskich sąsiadów. Tak samo lub tym bardziej nikogo decyzyjnego w obecnej Polsce nie interesuje stan umysłów sąsiadów dalszych, islamskich, arabskich, bliskowschodnich i afrykańskich i dzieje się to w chwili, kiedy stają się naszymi bardzo bliskimi sąsiadami, ba, sublokatorami, jeśli ciągnąć dalej mieszkalne metafory.

Zestawienie sprawy ukraińskiej z początku XX wieku i sprawy bliskowschodniej z teraz, z początku XXI wieku, jest bardzo nieprzypadkowe. Ale to zestawienie wymaga wzięcia głębszego oddechu i ujrzenia szerszej perspektywy. Oto one. Polska aż do końca I Rzeczypospolitej i jeszcze jakieś dwa pokolenia potem funkcjonowała jako naród szlachecki. Rozwój techniki i życia i produkcji miejskiej wymusił przekwalifikowanie narodu i pojęcia narodu. Naród – polski – stanął przed wyzwaniem poszerzenia się o tych, którzy do niego dotąd nie należeli. Poszerzenia o dotychczasowy plebs, o sub-klasy. To zadanie zostało wykonane, ale tylko częściowo. Z powodzeniem przyjęto do narodu (polskiego) katolickich i mówiących polskimi dialektami chłopów oraz chrześcijańskich mieszczan różnego pochodzenia, w dużej części ewangelików i Niemców. (Ale nie tylko takich: w liceum miałem kolegę nazwiskiem Fleming: tak, ze Szkotów.) – Albo, bo to „przyjmowanie” wymagało woli z obu stron – ci wymienieni zachcieli „się przyjąć” do polskiego narodu.

Przyjęła się część Żydów, tych, o których mówiono „zasymilowani”. Przyjęli się Kaszubi, których z Polakami łączyła kościelna przynależność, ale dzielił język. Ale nie przyjęli się etniczni Litwini, chociaż katolicy i w większości znający polski. Inaczej niż chłopi rzymskokatoliccy, odrzucili się (rozmyślnie pozostawiam niejasny tryb czasownika) podobni chłopi, ale prawosławni lub grekokatolicy. Większość Żydów nie przyjęła się – nie stali się „Polakami wyznania mojżeszowego”. Gdy patrzeć na terytorium Polski sprzed rozbiorów (które niektórzy politycy uważali za jedynie słuszne jeszcze w czasie traktatu ryskiego, 1921), to dziewiętnastowieczną kampanię o włączenie do narodu polskiego grup ludzi żyjących tam, ale do polszczyzny nie należących – wygrano w bardzo ograniczonym zakresie. Zapewne zaważył brak własnego państwa – gdyby istniało, może w granicach z 1775 roku, to być może taki naród wspólny ponad-religijny i ponad-językowy stworzyć by się udało. Przecież Niemcy stali się jednym narodem, mimo wielości dialektów i faktycznie dwóch języków, wysoko- i dolno-niemieckiego, odmiennych jak polski i czeski lub bardziej; i dwóch religii: katolickiej i luterańskiej. Brytyjczycy stworzyli super-naród z Anglików, Walijczyków i Szkotów (ci ostatni sami dwujęzyczni). Cztery języki nie przeszkodziły Szwajcarom, ani mozaika religii Amerykanom. Choć mogło też być tak, że nacjonalizmy polski, litewski, ukraiński, żydowski rozerwałyby Rzeczpospolitą nawet gdyby nie było rozbiorów. – Ale to już jest daleka warstwa co-by-było-gdybań. Bardzo nawiasem jeszcze dodam, że integracja chłopów Polaków z Polakami szlacheckimi też nie była nigdzie z góry pisana i mogło było się tak zdarzyć, że chłopi wykształciliby się we własny naród odrzucając polską szlachetczyznę.

Po co te historyczne fantastyki? – Bo wiele wskazuje, że obecnie mamy podobne wyzwanie. Jak w XIX wieku Polak-szlachcic lub inteligent szlacheckiego pochodzenia został przez bieg rzeczy (historyczną konieczność) skłoniony do zintegrowania się z miejscowym chłopem (co udało się, gdy ów chłop był katolikiem i nie mówił po litewsku), tak teraz, trochę podobnie, bieg rzeczy – którego być może nie chcemy i wolelibyśmy, by go nie było – skłania nas do integracji z imigrantami.

Być może (ostrożne formuły nie zaszkodzą, bo mało jest wiadome) gra idzie teraz o podobnie jak wtedy wysoką stawkę: o istnienie lub nie, narodu. Wtedy polski naród, gdyby trwał przy ograniczeniu do szlachty, nie przetrwałby; bez dołączenia chłopów by „nas” dziś nie było. Być może jeśli w ciągu kilku nadchodzących dziesięcioleci nie nauczymy się włączenia imigrantów z południa, to jako naród przestaniemy istnieć, w dalszym ciągu.

Oczywiście, włączając ich, zmienimy się. Będziemy mieli średnio ciemniejszą skórę, oczy i włosy, co chyba nie jest bardzo ważne. Integrując chłopów Naród Polski też odniósł pewne zmiany, może nie w „rasie”, ale w języku, np. utracił piękną zębową wymowę głoski „ł”, zmieniając ją na wulgarne „u niesylabiczne”. Utracił potencjalny wielki kawał kultury, mianowicie właśnie – w większości – żywą kulturę chłopską, wiejską i lokalną, ponieważ (tu cytuję samego siebie z jakiegoś innego tekstu) „chłop awansując społecznie rozbierał się ze swojej kultury, dla której dalej wstęp był wzbroniony”.

Wracając do imigrantów z południa: w końcu, w sprawie zwanej narodem nie chodzi o przekaz dalej genów, ale memów. Przyszłość narodu nie polega na tym, czy będziemy dostatecznie sprawnie się rozmnażać, tylko czy będziemy umieli jakąś znaczną liczbę ludzi mieszkających z nami nawrócić na polskość.

Dlatego cenna jest wiedza o dotychczasowych nawróceniach na polskość, i tych udanych, jak katolickich chłopów mówiących polskimi dialektami, i tych nieudanych, jak Litwinów, Ukraińców czy Żydów. Warto przypomnieć pierwsze takie nawrócenie: litewsko-ruskiego bojarstwa na polską szlacheckość; Unia w Horodle, 1413. Też warto wiedzieć, jak podobne integracje odbywały się i odbywają gdzie indziej, np. w zachodniej Europie czy w Ameryce.

Zadanie to zmusza też do zastanowienia się, na co właściwie chcemy „nawracać”, czym jest ta polskość i kim my jako ten naród jesteśmy.

Unia w Horodle była za panowania Władysława Jagiełły. Ówczesna Polska miała tę wyższość nad obecną, że była w pełni suwerenna, a dziś jesteśmy zaledwie autonomiczną prowincją Europy. Ale mamy lepiej niż Polska XIX-wieczna w czasie wyzwania przemienienia się w naród nowoczesny, której wtedy nie było jako państwa – a przecież tamta przemiana powiodła się, chociaż nie tak jakby mogła, „gdyby”.

Trudności jest wiele. Jedną z nich jest islam jako religia większości imigrantów. To trudny przeciwnik i Polskość musi być w wysokiej formie, żeby z nim wygrać w zawodach o rząd dusz. Ale z tego wynika, że ta Polskość musi być czymś ponad religiami. Dlatego uporczywie propagowane przez mainstream zrównywanie Polaków z katolikami i Polskości z chrześcijaństwem jest błędne, nierozsądne i jest prostą drogą do porażki.

Narody należą do porządku kultury, nie natury. Z czego wynika, że były wymyślane, chociaż nie przez jednego wymyśliciela, ale wielu. Być może teraz mamy znów taki moment, kiedy Polskość musi zostać wymyślona na nowo. Jak w Horodle i jak w XIX wieku.