Żeby zobaczyć Międzymorze, trzeba obrócić mapę o 54 stopnie w lewo:

Powyższa mapa jest sprzed 2006 r. i nie pokazuje Czarnogóry i Kosowa jako państw odciętych od Serbii.

Widać wtedy niezwykłe symetrie. Równolegle, a na obróconej mapie poziomo, przebiegają:

• półwysep Włoch
• wschodnie (gł. chorwackie) wybrzeże Adriatyku
• Góry Dynarskie i dalej góry Grecji
• wschodnie Karpaty
• przewężenie („talia”) kontynentu między Zatoką Gdańską a Odessą
• linie najgłębszych wcięć morskich zatok: od Rygi i Petersburga do Morza Azowskiego.

Ta ostatnia linia najgłębszych wcięć mórz w kontynent Europy z grubsza pokrywa się z zachodnią granicą Rosji.
Linie te zaznaczono żółto.

Bryła „kontynentu” Międzymorza ma też wyraźną pionową oś symetrii – na mapie linia granatowa.
W pobliżu tej linii – osi symetrii – leżą, patrząc od dołu: Rzym, Zagrzeb, Budapeszt, Lwów i Moskwa.

Tak wyodrębnione Międzymorze, niejako „ciało kontynentu europejskiego” ma wyraźne otoczenie:

• od strony lewej (północno-zachodniej) – Bałtyk
• od strony prawej (południowo-wschodniej) – Morze Czarne
• od dołu (południowego zachodu) – Adriatyk

– A więc morza A, B i C ustawiają się symetrycznie po trzech stronach tego kontynentalnego masywu.
W kierunku góry Międzymorze przechodzi w Rosję, która ma inną logikę swojej geo-budowy.

Na kolejnej kopii mapy zaznaczam cztery stolice państw-sąsiadów, które to państwa zamykają Międzymorze razem z trzema morzami:

• na górze: Moskwa
• z lewej: Berlin
• z prawej: Stambuł
• na dole: Rzym.

Centra ościennych mocarstw oznaczono na czarno, prócz Rzymu, który biały – z oczywistego powodu: od Rosji, Turcji i Niemiec wychodziły w Międzymorze zabory. Ze strony Italii od czasu upadku Cesarstwa Rzymskiego (zachodniej jego części) nie było w naszą stronę żadnej politycznej ani militarnej ekspansji (Wenecja i Mussolini zaledwie przechwycili wybrzeża Adriatyku), za to szedł ciągły wpływ kultury i kulturowe inspiracje. Jesteśmy, w wielkim stopniu, wciąż uczniami wielkiej kultury Italii!

Trzy czarne kwadraty, moskiewski, berliński i stambulski, wskazują także trzy wciąż aktualne centra siły wobec Międzymorza konkurencyjne, realnie je opanowujące (w tej roli najbardziej Berlin, samodzielnie lub via Unia Europejska) lub mające zamiary ekspansji, dominacji i rekonkwisty, realne lub potencjalne. Czarny kwadrat Moskwy reprezentuje siłę Rosji, agresywną polityczną i militarną, i centralistyczną. Czarny kwadrat Berlina reprezentuje siłę Zachodu Europy, obecnie skupioną w instytucjach Unii Europejskiej – siłę głównie gospodarki i pieniądza, ale także atrakcyjnych nowoczesnych i ponowoczesnych wzorów kulturowych. Czarny kwadrat Stambułu (chociaż urzędową stolicą Turcji jest mniejsza Ankara) reprezentuje siłę Turcji, opierającą się na szybkim wzroście gospodarczym, a jeszcze bardziej na wzroście liczby ludzi, w przeciwieństwie do wyludniającej się Europy, na niewygasłych osmańskich sentymentach imperialnych i na sile chaotycznej masy ludów islamskich, siedzących na tyłach Turcji, którą to masą i chaosem Turcja uczy się skutecznie manipulować dla swych celów. Ciekawy i groźny jest rozwijający się alians między Czarnym Kwadratem Stambulskim a Czarnym Kwadratem Berlińskim: kanclerz Niemiec ściągając islamskich i afrykańskich migrantów do Niemiec działa jako wehikuł interesów Turcji. Wyrażany jest też pogląd, że etniczni Niemcy wkrótce wymrą i zostaną zastąpieni przez niemieckich Turków.

Chociaż Międzymorze definiuje się poprzez sąsiedztwo z trzema morzami, ABC, więc Adriatyckim, Bałtyckim i Czarnym, to charakterystyczna dla tego regionu lub subkontynentu jest niedostępność tych mórz i ich kulturowa obcość – jako zjawiska trwające przez wieki i mające trudne skutki do dziś. Na kolejnej mapie te trudne wybrzeża zakazanych mórz oznaczono białymi owalami:

Najbardziej znany jest przypadek Morza Czarnego, które od reszty kontynentu wzdłuż jego północnych brzegów oddzielone jest Stepem Pontyjskim („Dzikimi Polami”), który przez tysiąclecia był odrębną jednostką geo-kulturową, z gospodarką, organizacją społeczeństw i polityką z gruntu odmienną od Europy, żyjąca w innym niż reszta kontynentu rytmie historycznym. Wpływ Stepu Pontyjskiego na ciało Międzymorza i na resztę kontynentu był jednoznacznie i radykalnie destrukcyjny. (Chociaż stąd, według jednej z koncepcji, przyszły ludy-nosiciele języków indoeuropejskich, czyli językowi przodkowie większości Europy.) Mimo wielu wcześniejszych prób chwytania przyczółków w tym regionie (Grecy, Rzym, Bizancjum, Genua, Litwa i Polska) cywilizację rolniczo-przemysłową zaprowadziła tam dopiero Rosja od XVIII w., a właściwie dopiero w XIX wieku. Wcześniej przez kilka stuleci Dzikie Pola służyły Turcji za „ochronną tarczę groźnego chaosu”, którą otoczyła się od północy; w roli psa gończego zatrudniwszy Tatarów Krymskich – zdumiewający anachronizm na mapie świata. Przez to Dzikie Pola stały się jedną z Nowych Europ – w jednym szeregu z Ameryką Północną, Argentyną i południem Brazylii, Południową Afryką i Australią – zasiedlanych i zagospodarowywanych przez ludzi z Europy dopiero w epoce pary i kolei. (Rosjanie próbowali powtórzyć to przedsięwzięcie jeszcze raz w Mandżurii, ale tam za późno się za to wzięli.) Dopiero od XIX wieku północne wybrzeże Czarnomorskie zaczęło służyć za handlowy łącznik, okno na świat, dla swojego zaplecza (głębokiego przecież) – głównie dzięki Odessie, założonej 1794.

Dzikie Pola do dziś są „niepewną strefą” w obrębie Międzymorza: nazywane przez Rosjan „Nową Rosją” są przedmiotem jej roszczeń, tu zaistniała rewolta w Donbasie, Krym został przez Rosję anektowany (i nie wiadomo, czy do Ukrainy wróci), tutaj wreszcie pozostaje rosyjska ostroga wbita w ciało Międzymorza, jedna z dwóch, czyli Naddniestrze, kolejny przykład na to, jak ościenne mocarstwa lubią otaczać się strefami chaosu. (Chaotyczne jest to, że Naddniestrze będąc faktycznie rosyjską enklawą nie ma żadnego prawnego statusu.)

Mimo oczywistych różnic: stara „stała” kultura, odwieczne miasta, wysoki poziom rozwoju, okresowo (Hanza) przodujący w Europie – wybrzeże Bałtyku przypomina nieszczęsny los Pontu. Tak jak Step Pontyjski był residuum agresywnego koczownictwa, tak kraje nad Bałtykiem długo – najdłużej w Europie – pozostawały residuum przed-państwowej, plemiennej lub rodowej organizacji społeczeństw połączonej z trzymaniem się rodzimych wiar i oporem przed chrześcijaństwem, niejednokrotnie – i na tak wielka skalę tylko tutaj z całej Europy – przełamywanym i pacyfikowanym wojną, podbojem i terrorem, idącym głównie z Niemiec. W ten cykl wpisują się krucjaty Franków przeciw Sasom, Sasów przeciw Połabianom i Pomorzanom, Szwedów przeciw Finom i największa krzyżaków przeciw Prusom, Żmudzi, Łotwie i reszcie Inflant. Jeśli pominąć Finlandię poza Międzymorzem, długotrwałą pozostałością owych krucjat była dominacja Niemców nad Bałtykiem i zasiedlenie przez nich miast, w tym wielkich portowych, jak Gdańsk, Królewiec, Ryga, a także częściowo ich wiejskiego zaplecza. Aż do polskich przesiedleń po 1945 r. kraje wybrzeżne Bałtyku były etniczne różne od interioru: na wybrzeżu żyli i mówili po swojemu Niemcy, Litwini, Łotysze i Estończycy, podczas gdy wnętrze zamieszkiwali Słowianie: Polacy, Białorusini i Rosjanie. Nawet nadbałtycka gałąź Polaków mówiła osobnym językiem: po kaszubsku. Wybrzeża Bałtyku względem interioru przez stulecia były obce. Gdy Inflanty zostały wzięte przez Cesarstwo Rosyjskie, nadal zachowywały swoją etniczną i religijną odmienność, a inflanccy Niemcy stali się szczególną wyróżniona kastą wśród carskiego aparatu. Także za komuny Rosji nie udało się zasymilować „Pribałtyki” mimo masowego osiedlania tam Rosjan. Ponowne wyzwolenie Estonii, Litwy i Łotwy w 1991 r. jest kolejnym przypadkiem odrębności bałtyckiego wybrzeża.

O ile Dzikie Pola swoją odmienność zawdzięczały nadmiarowi otwartej przestrzeni w postaci stepu, o tyle nadbałtycka odmienność wzięła się z przyczyny przeciwnej: trudnej komunikacji i zamknięcia w pogiętym i pociętym krajobrazie moren lodowca czyli pojezierzy. (Pisałem o tym więcej w: „Chrystus i szerszenie. O osobliwościach historii Pojezierza”, i mniej tu: „Wołanie ziemi o dęby”.) – Stąd ta nazwa ad hoc „Dzikie Pojezierze”. – Zapewne mokre pojezierne doły skłaniały do uporczywego trzymania się stariny, więc do pogańskiego konserwatyzmu, który prowokował pobożnych drapieżników.

Wschodnie dalmatyńskie wybrzeże Adriatyku, trzeciego z mórz zakazanych, swoją niedostępność ma z przyczyn najbardziej widocznych: stoi tam bariera gór, prawie nigdzie nie przeciętych dolinami rzek (Neretwa wyjątkiem, ale i tak ta dolina głębiej nie prowadzi), w większości będących erozyjną krasową pustynią, gdzie nadmorskie miasta i osady żyły swoim rybactwem i handlem, z morza, nie z lądu, często jak Dubrownik przyklejone do niegościnnego wybrzeża niby jaskółcze gniazda. Wybrzeże mówiło po swojemu – język dalmatyński wygasł dopiero w początku XX w. – i było osobnej religii: katolickiej wobec prawosławnego lub islamskiego, a wcześniej bogomilskiego interioru. Politycznie smuga weneckich (najrdzenniejszy Zachód!) posiadłości odcinała się od orientu tureckiego imperium we wnętrzu. Również obecnie dziwaczny kształt Chorwacji, niby bumerang, sygnalizuje to zjawisko obcości wybrzeża, o tym samym „mówi” oderwanie się nadbrzeżnej Czarnogóry (ale właściwie zamkniętej między górami) od Serbii, oraz osobność Albanii, „czarnego Piotrusia” Europy.

Drugą stroną niedostępności, obcości i odmienności wybrzeży było to, że większe organizmy państwowe Międzymorza były formacjami z gruntu lądowymi. Litwę przed dostępem do Bałtyku powstrzymywał Zakon, a przed Morzem Czarnym Tatarzy i Turcja. Podobnie było z Polską, długo odepchniętą od Bałtyku przez Niemców zakonnych, w końcu przyssaną doń wąską rurką gdańską. Rosja-Moskwa zrazu nie miała żadnego z tych akwenów, wychodząc nad morze dopiero w odległym arktycznym Archangielsku. Ciekawe, że Piotr I przebił się nad morza w miejscach najdalszych ich wcięć: u ujść Newy i Donu, jakby idąc za narysowaną tu najbardziej zewnętrzną „poziomą” linią Międzymorza – czyżby miał mapę podobną na naszej? Także Węgry miały dojście do morza bardziej niż skromne i wciąż je traciły: Rijeka, wyspa Rab – przecież obce etnicznie i za górami lasami. Austria wojowała o nadmorza północnej Italii, też przecież nie-niemieckie, w końcu musiała zadowolić się jednym Triestem. Podobne stało się udziałem Rumunii, gdy powstawała w XIX wieku: brzeg Morza Czarnego udało się jej uchwycić poprzez pozostałości Dzikich Pól tylko cienką wypustką przy ujściu Dunaju. Nawet Mołdawia została zakneblowana przez pasek ukraiński, co już intrygą Sowietów, jak wiele granicznych pułapek, które zastawili na swoje mniejszości.

Coś jest w Międzymorzu, że do morza z interioru dostać się trudno... Jakieś przeszkody, zapory, obce rygle wyrastają. Po rozpadzie Sowietów został upiorny „Kaliningrad”, po niedawnej agresji rosyjskiej – Festung Krym. Dwie rosyjskie ostrogi wbite w ciało Międzymorza wcinają się dokładnie w najwęższą talię kontynentu, obok linii Gdańsk-Odessa; drugą jest Naddniestrze.

Równolegle do poziomych czysto geograficznych linii organizujących ciało Międzymorza, wyłaniają się wały podwyższonej ludzkiej cywilizacyjnej i politycznej działalności – niby fale idące wzdłuż naturalnych wybrzeży, krawędzi kier litosfery, gór i przewężeń linii brzegowej. Na zwykłej mapie te wały aktywności są widoczne jako ciągi stolic i regionalnych ośrodków:

Od północy idą:

• nienależący do naszego regionu wał rosyjski, zawierający zarówno Moskwę i sub-stolicę (niegdyś stolicę główną) Petersburg. Tu leżą inne stare i nowsze ośrodki Rosji europejskiej: Twer, Jarosław, Tuła, Woroneż, dołącza do nich Rostów Naddoński, chociaż we wspólnej elipsie nie mieści się;
• wał Dniepru-Dźwiny, wzdłuż obu tych rzek; tu leżą aż cztery stolice: Ryga, Wilno, Mińsk i Kijów, prócz Mińska głęboko zakotwiczone w historii. Wał ten dalej kieruje się ku ujściu Dniepru i Krymowi;
• wał Wisły-Dniestru: stolice są tu dwie: Warszawa i raczej mało znaczny Kiszyniów, ale prócz nich należą także ważne regionalne ośrodki: Gdańsk, Lublin, Lwów: naturalna i historyczna stolica Ukrainy Zachodniej-Haliczyzny, Czerniowce: stolica Bukowiny, Jassy: stolica Mołdawii, dalej porty u ujścia Dunaju – i do tego pasa ciąży Odessa, a także na lewym skrzydle Królewiec-Kaliningrad,
• wał naddunajski: w jego pasie skupiły się Praga, Wiedeń, Bratysława, Budapeszt, Belgrad i na przedłużeniu Sofia – aż 6 stolic, wszystkie miasta wielkie, a trzy z nich: Wiedeń, Budapeszt i Praga w przeszłości lub obecnie na miarę stolic ogólno-europejskich. Trzy kolejne: Wiedeń, Bratysława i Budapeszt skłaniają się do zrośnięcia w megalopolis; podobno Elon Musk chce je połączyć hiperdźwiękową koleją magnetyczną.

Zgęszczenie stolic jest też widoczne na skrajnym dole, trochę w głąb od Adriatyku: leżą tu Lublana, Zagrzeb, Sarajewo, Podgorica, Prisztina (jeśli uznać Kosowo...), Tirana, Skopje i Ateny. Choć stolice, to (prócz Aten i Zagrzebia) mniejsze i o mniejszej wadze niż niejeden lokalny ośrodek dalej na północ, a nagromadzenie czerwonych punktów na mapie w tym obszarze nie wynika z jego podwyższonej cywilizacyjnej aktywności, tylko z bałkanizacji.

Prócz tych stołecznych dodajmy wał bez stolic, choć wyraźny i ważny:

• wał Odry (z Wartą i górną Wisłą), na którym leżą, od lewej: Szczecin, Poznań, Wrocław, Katowice z aglomeracją, Kraków i Ostrawa.

Poza wałami znalazły się tylko dwie stolice: Tallin i Bukareszt. Tallin znajdzie się w wale Dźwiny-Dniepru, gdy tę strefę trochę zakrzywić, a Bukareszt w wale Dunaju, gdy dopasujemy go do biegu tej wielkiej rzeki.

Spinają te wały linie biegnące z grubsza prostopadle do nich – stare szlaki komunikacji i kulturowych oddziaływań, na mapie w kolorze różowym. Pierwsza to Kolej Warszawsko-Wiedeńska, a właściwie dobre tysiąclecie starszy od niej szlak z Rzymu przez Wenecję i Akwileję, przez Wiedeń z Preszburgiem-Bratysławą, Kraków do Warszawy i dalej do Wilna, z dalszym namiarem na Nowogród, Petersburg i Moskwę.

Druga linia wychodzi z Rijeki przez Zagrzeb i najważniejszy na tej drodze Budapeszt – do Lwowa; dalej gubi się na równinach Polesia lub skręca na Kijów.

Gdzie jest środek, centrum, wirtualne stołeczne miejsce Międzymorza? – Najbardziej centralnie leży Lwów: na półdrożu najbardziej środkowego („warszawskiego”) wału Wisły-Dniestru. Patrząc na geopolitykę, centrum najbardziej ciąży jednak tam, gdzie Dunaj przepływa bramą między Alpami a Karpatami, więc w Wiedniu i sąsiedniej Bratysławie. Gdyby jednak doszło do zakładania realnej stolicy zjednoczonych państw Międzymorza, lepszym miejscem wydaje się Budapeszt, lepiej chroniony z każdej strony górami – jakoś tam czujemy się bezpieczniej.

Kolejne szczegóły dają się zobaczyć, gdy z mapy fizycznej przeniesiemy się na mapę gęstości zaludnienia. Zaznaczyłem na niej obie osie: pionową oś symetrii i poziomą talię; na biało pogrubiona zachodnia krawędź Międzymorza (granica z Niemcami i Włochami):

W dolnej-lewej części wyraźnym fioletem świeci tak zwany „europejski banan” czyli pas najgęstszego zaludniania i zurbanizowania od Florencji przez Mediolan, Szwajcarię, ziemie wzdłuż Renu w Niemczech, Francji i Niderlandach, po Anglię. Właściwie jest to „banan z kropką” – Paryżem.

Ta struktura w zachodniej Europie każe szukać podobnych wykwitów zaludnienia i urbanizacji w naszej części Europy – i znajdujemy. Jest to Kwadrat Wyszehradzki – tak można go nazwać; na mapie objęty grubą zieloną linią. Obejmuje większą część Polski bez pustszych krańców na północnym wschodzie (u góry) i północnym zachodzie (z lewej), prawie całe Czechy, Austrię Dolną z Wiedniem, zachodnią Słowację z Bratysławą i przyległą część Węgier z Budapesztem. To jest rdzeń, jądro, serce Międzymorza. Stąd też, od tych czterech krajów Wyszehradu plus Austria („Trójkąt Sławkowski”) trzeba wychodzić z próbami sklejania Międzymorza, jeśli w ogóle taki zamiar ma kiedykolwiek rokować.

Kwadrat Wyszehradzki dominuje nad całym Międzymorzem. Jego część górna, na zewnątrz od gdańsko-odeskiej talii, jest słabo zaludniona, a część bałkańska jest mozaiką nierównych i rozproszonych regionów.

Dodatek: Polska za ostatnich Piastów i pierwszych Jagiellonów rozprzestrzeniała się zgodnie z topo-logiką Międzymorza: