Po tym, jak Olga Tokarczuk dostała nagrodę Nobla, postanowiłem przeczytać jej książki. Nieważne, czy pierwszy raz, czy któryś – czytam. Zacząłem od „Podróży ludzi księgi”. Wikipedia podpowiada, że to pierwsza jej powieść wydana w 1993 roku. Mam egzemplarz pewnie z tamtego pierwszego wydania, bez roku: wydawcą był „Przedświt”, firma Jarosława Markiewicza, na okładce jeden z jego mglistych pareidolicznych obrazów. Ktoś, kogo dawno temu czytałem, polski autor (ale kto? Może wiesz?) pisał, że Ukraina ma się do Polski jak Hiszpania do Francji, czyli jest krajem z jednej strony bliskim, sąsiedzkim i z pokrewnym językiem, a z drugiej strony w kraju tym uporczywie lokowane są cuda, dziwy, niezwykłości i przygody. Typowa polska powieść dziwnych przygód dzieje się w Ukrainie, a francuska w Hiszpanii. Coś w tym jest. Francuskojęzyczny Polak Jan Potocki kazał „Pamiętnikowi znalezionemu w Saragossie” dziać się w Hiszpanii. Tokarczuk idąc tym samym śladem wyprowadza swych bohaterów spod Paryża w mistyczną podróż do Hiszpanii, w pograniczne Pireneje.

Tłem, fundamentem, kością (jak by to jeszcze powiedzieć?) tej powieści jest gnostycyzm. Gnostycy byli elitarni. Lud ich nie interesował, ani popularność, ani masowość. Nie mieli ambicji, by ich nauki i wiary przyjęli „wszyscy”, tym różnili się od propagatorów chrześcijaństwa. Prawda, wiedza i zbawienie, które były jednym, były dla tych, którzy zdołają po nie sięgnąć, je znaleźć. Zatem – dla nielicznych. Chyba to oni, gnostycy, wymyślili pojęcie wiedzy tajemnej. Gnostycka zbawcza wiedza była rzadka i trudno dostępna, jak szczególnie wielkie i piękne perły. Od razu przestrzegam, że mentalna odnowa, którą przynosi Tokarczuk, nie jest szczególnie „wschodnia”, bo nie jest z pochodzenia hinduska ani buddyjska, przynajmniej na razie – bo jak z tym jest w innych jej książkach, nie chcę domyślać się przed czasem. Nie jest też „egzotyczna” czyli od któregoś z szeroko rozumianych aborygenów (nie tylko tych australijskich mam na myśli). Gnostycyzm, gnoza, to jednak coś zachodniego, jeśli Bliski Wschód doliczyć do Zachodu. Wtajemniczony, który od pewnego arabskiego mędrca otrzymał Księgę (mówię o treści powieści) niósł ją do francuskiego domu przez północne wybrzeże Afryki, Maroko i Hiszpanię, więc od zachodu! W pogranicznych górach ją ukrył i zostawił. Tokarczuk nie jest aż tak (na razie?) rewolucyjna, żeby wyjść poza ramy cywilizacji Zachodu, Śródziemnomorza, chociaż szuka wątków u jej źródeł, odrzuconych kamieni (Psalm 118, Dzieje Apostolskie 4:8-12); gnostycyzm jest takim kamieniem – wręcz archetypowo.

Co może być bardziej gnostyckie, więc zarazem mądrość, wiedzę (gnozę) zawierające i niosące soterię (duchowe wyzwolenie), i rzadkie, bo tylko jedno? Księga. Zwłaszcza, gdy powstała razem ze stworzeniem świata lub przed, i pewnie sam Bóg jej autorem. Księga ksiąg. Ta Księga leży-czeka gdzieś w Pirenejach, a Markiz ma mapę drogi do jej kryjówki. Całkiem po gnostycku, na wyprawę po znalezienie Księgi, wyrusza elitarne grono trzech zaledwie mężczyzn, spośród trochę większego koła praktyków wiedzy tajemnej, którzy przysięgli tajemnicę. Los chce, żeby w końcu w drogę ruszył tylko jeden z nich, plus wcale nie brana w rachubę kobieta (więcej o niej: zamilczę), plus Człowiek Znikąd („He's a real nowhere Man”): mały, chudy nastoletni niemowa i znajda, woźnica. Imieniem Gauche, co znaczy „lewy”, też w sensie „nie taki jak trzeba”.

Na ostatnich kartkach powieści Gauche odzyska mowę. Ten tajemny cud (tak, taki tytuł ma pewne opowiadanie Borgesa...) będzie jedynym widocznym działaniem Księgi. Po której poszukiwacze spodziewali się, że uwolni ich od wszelkich niedoli i da im nowe życia. Gauche znajdzie Księgę, otworzy, chociaż ciężka, nie znajdzie w niej nic, co by rozumiał, zresztą nie umie czytać. (Pytanie, w jakim języku była ta księga?) – i zostawi gdzie znalazł. Powie do swojego psa, bo nikogo innego żywego nie ma wokół: „jestem Gauche”. I co dalej? Uwolnił muła od rzemieni i bagaży. „Potem ubrał się ciepło, zarzucił kij na plecy i balansując na krawędzi przepaści, ruszył tam, skąd przyszedł.” Skądś znamy ten obraz. Tak, to początkowa karta Tarota, arkanum nr zero, Głupiec.

Następną czytam „Prowadź swój pług przez kości...”