Powrót do korzeni, czyli poszukiwanie pramatki Sztuki
! Do not copy for AI. Nie kopiować dla AI.

Poznając przeszłość możemy zrozumieć teraźniejszość.

By odkryć istotę tworzenia, świadomie kreować i obcować ze sztuką, należy sięgnąć do jej korzeni. Jednak szukając pradawnych źródeł sztuki trzeba najpierw określić, jakie obecnie zajmujemy miejsce w tworzonej przez nas kulturze i co spowodowało jej obecny kształt.

Europejskie dziedzictwo kulturowe w ogromnej mierze zdominowane zostało przez chrześcijaństwo, a wraz z nim przez przykazanie biblijne, byśmy czynili sobie Ziemię poddaną. Efektem chrystianizacji było wycinanie świętych gajów, niszczenie miejsc kultu i tępienie animizmu. Te działania zaważyły na nadaniu człowiekowi roli pantokratora, wywyższającego się ponad światem przyrody. Z kolei tryumf myślenia materialistycznego programowo zahamował badania naukowe i filozoficzne nad wiedzą duchową, która została oddana religijnym deliberacjom.

Dolorosa de la Cruz,Vowed series no 7, gouache and pencil on black paper, 2011

Żyjemy w zdesakralizowanym świecie. Obecny kryzys ekonomiczny, ekologiczny i wyjałowienie duchowe są skutkiem owego autorytarnego stosunku do Natury: braku szacunku i zerwanie więzi łączącej nas ze wszystkimi żywymi istotami.

Przywrócenie harmonii może przynieść powrót do korzeni, studiowanie początków naszej cywilizacji, kultury i wierzeń. Sięgając do owych pradawnych źródeł, odkryć można fakt, iż sztuka w swym najgłębszym wymiarze bierze swoje początki z doznań mistycznych i praktyk magicznych. Była połączona z eksploracją duszy i zgłębianiem tajemnic Natury; początkiem oswajania świata oraz zindywidualizowania i uduchowienia jednostki ludzkiej. Wynikała z głębokiej potrzeby zrozumienia i oddziaływania na rzeczywistość.

Arkadiusz Danovski, Meridiany, 160x50 cm, olej, akryl na płótnie, 2010

Współczesne badania archeologiczne potwierdzają tę teorię, w tym prace polskiego uczonego, archeologa pradziejowego – dr. Jerzego Tomasza Bąbla, dla którego sztuka była sakralna w swoim zaraniu, przedstawiała najgłębsze treści świadome, była bramą, przez którą wchodziło się w głąb siebie. Prehistoryczne naskalne malarstwo ścienne pokazuje zatem pierwotne związki magii i sztuki, gdzie to właśnie magiczne, mistyczne myślenie o świecie zrodziło potrzebę urzeczywistniania, zaklinania istoty rzeczy w postaci sztuki: rysunku, diagramu, symbolu, by także ostatecznie przejąć rolę uniwersalnego i ponadczasowego archetypu.

Jednak magia była nie tylko pramatką sztuki – to od niej rozwinęła się także religia, filozofia, nauka, zwłaszcza medycyna i chemia, co spowodowało jej coraz większe racjonalizowanie i zawężanie do naukowych czy religijnych paradygmatów, pojęć; to, czego nie można było przeistoczyć, zdegradowano i zakazano. Nauki tajemne, jako swego rodzaju specyficzne stadium przednaukowe, były jednak zjawiskiem naturalnym i powszechnym. Jeszcze w czasach renesansu na Krakowskim Uniwersytecie wykładano astrologię, a alchemia, magia i sztuki mantyczne – krystalomancja, katoptromancja i chiromancja początkowo były uprawiane i kultywowane w wąskich kręgach akademickich i dworskich, z czasem przeniknęły również do szlachty i mieszczaństwa. Czary i czarnoksięstwo, podobnie jak prymitywne praktyki magiczne, były przede wszystkim domeną ludu. Inkwizycja, polowanie na czarownice i społeczna psychoza skutecznie eliminowały przejawy uprawiania magii, co spowodowało, iż stała się ona wiedzą zakazaną, wyklętą, która przetrwała tylko w hermetycznych środowiskach, budząc nadal powszechną niechęć i strach.

Według Apulejusza (rzymski mag, myśliciel, filozof, pisarz z ok. II w. n. e.) magia oznacza porozumiewanie się z bóstwami i dzięki niepojętej sile zaklęć pozwala osiągnąć każdy cel. Z kolei jeden z wybitniejszych reformatorów nowoczesnej magii Aleister Crowley twierdzi, że magia to nauka i sztuka powodowania zmian zgodnie z własną wolą.

Jeden ze sposobów pojmowania magii polega na traktowaniu jej jako siły woli umysłu, opanowywania świata i poddawania go swojej woli poprzez różnego rodzaju techniki mentalne oraz fizyczne. W ujęciu psychologii głębi pierwotne rozumowanie było skierowane bardziej z zewnątrz ku wnętrzu. Indywidualna osobowość (ego) dopiero się kształtowała, wytwory ludzkiej ręki wyrastały z przyrody, z którą człowiek czuł się spokrewniony. A zatem świat był postrzegany duchowo, magicznie, a człowiek poprzez odpowiednie zdolności, rytuały i obrzędy mógł wpłynąć na owe siły lub nimi zawładnąć i użyć do własnych celów (magia naturalis). Myślenie magiczne (część zawiera wszystkie cechy całości) było rezultatem głębokiej więzi, integracji ze światem, z wiarą w ożywioną naturę wszechrzeczy (Spiritus Mundi czy Anima Mundi). Magia była źródłem myśli i działania. Obecnie ową pierwotność myślenia można zaobserwować u dzieci, jednak wraz z dojrzewaniem i pragmatyzowaniem oraz racjonalizowaniem świata tracimy z nim emocjonalny, magiczno-duchowy związek.

Amanda Koelman, Universal Mother, foto collage and watercolor, A4, 2013

Współczesny konsumpcyjny styl życia, standaryzacja oraz homogenizacja nawiedzają i trawią współczesne społeczeństwa, pogłębiając przepaść pomiędzy człowiekiem a Naturą, Wszechświatem i Absolutem. Być może właśnie z takich powodów powstał ruch społeczny New Age, który stara się wypełnić pustkę wydartą przez kapitalistyczny sposób życia oraz dogmatyczne religijne ideologie. Daje się zauważyć coraz większe zainteresowanie mistycyzmem, powrotem do dawnych kultur i wierzeń (neopoganizm, szamanizm), fascynację wschodnimi technikami ćwiczeń duchowych, takich jak medytacja, joga, tantra, nowe badania naukowe i psychologiczne w tym psychologia głębi czy psychologia transpersonalna. Wśród młodzieży szczególną namiastką mistycznych przeżyć wydają się doznania psychodeliczne: zażywanie narkotyków, alkohol, muzyczny trans i ekstaza. Swój renesans przeżywa także ezoteryka oraz wiele jej aspektów między innymi: techniki przepowiadania przyszłości czy astrologia. Równocześnie ze wzrostem potrzeb duchowych rozwijają się wszelakiego rodzaju komercyjne pseudo-magiczne usługi zalewające rynek, które często nadużywają wiary ludzi dla osobistych korzyści materialnych.

Joanna John, Mandala niebieska 7, 2013, akryl na płótnie, 90x90 cm

24 Andrzej Urbanowicz, Gwiazda śr 103 cm, technika mieszana, na desce, 1999

Nie da się nie zauważyć, że głęboka potrzeba wyrażania duchowości zawsze odnajdywała swoje miejsce w sztuce, choć wystawa dedykowana tylko temu zagadnieniu w ujęciu mistycznym nie często znajduje miejsce w prestiżowych galeriach. Podejmując taką próbę, pragnę, by stała się jednocześnie wyzwaniem, obrazem artystycznych poszukiwań wyższych poziomów poznania. Każda kultura potrzebuje głosu poddającego ją w wątpliwość, tylko w taki sposób może się ona rozwijać. Artyści nie pozwalają na ową stagnację poprzez rozbudzanie autentycznego wnętrza, głosu psyche. Wystawa „Powrót do korzeni” jest wyjątkowym wydarzeniem. Po raz pierwszy w Polsce w jednym miejscu zostaną wystawione prace artystów prezentujących różne pokolenia i narodowości, którzy poszukiwania artystycznej tożsamości skierowali na drogę sztuki mistycznej i nawiązującej do transcendencji, odkrywając jej ezoteryczne, mitologiczne i psychodeliczne źródła.

Zakres wykorzystania artystycznego medium w odniesieniu do podjętego tematu obejmuje malarstwo, rysunek, fotografię, grafikę komputerową, wideo i performans. Wystawie towarzyszy panel dyskusyjny pt.: „Magia – Pramatka Sztuki" , będzie zatem czas i okazja do głębszych rozważań i rozmów, do omówienia wyłaniających się z tego tematu kontrowersji, stereotypów i lęków.

To wydarzenie ma potencjał i siłę, by otworzyć się na szeroką publiczność, by oderwać ją od ograniczeń poglądów na ten temat, by pozwolić ujrzeć jej szerszą perspektywę: wgląd wychodzący poza „realizm”, badający wymiary życia poza ciałem, wskazujący na to, iż ten kosmiczny, uniwersalny obszar istnieje naprawdę i jest kultywowany nie tylko w sztuce, ale i w postawie, i życiu artystów ją uprawiających. Pamiętajmy, iż mistyka to dążenie do zdobycia wiedzy o świecie – pragnienie zrozumienia zagadek przyrody i bytu, pogłębianie wiedzy duchowej oraz spotęgowanie osobistej władzy wykorzystując magię w sprawach praktycznych życia codziennego.

W większości prac artystów wybranych przeze mnie dominuje bogaty język symboli i obrazów archetypowych. Wzór jako symbol oraz jako element dekoracyjny można znaleźć we wszystkich kulturach na przestrzeni wieków. Jest to zatem język uniwersalny, swego rodzaju esperanto, kod zawierający informacje najistotniejsze i podstawowe. Symbole mają wartość archetypową, sakralną i magiczną, natomiast wzory dekoracyjne opowiadają historię rodu (szkocki tartan), informują o miejscu w hierarchii społecznej (maoryskie tatuaże), czy pełnią funkcje ochronne (ręka Fatimy, słowiańskie wzory).

Orryelle Defenestrate-Bascule, Quebesenuef, Canopic Jar of the Intestines, 75cm x 55cm, watercolours, pencils & gold Leaf, 2013 - detal

Dla Carla Gustawa Junga symbole i archetypy były kluczem do zrozumienia psychologicznego procesu integracji, który nazywał „indywiduacją”. Symbole pomagają odzyskać porządek w świecie, który czasami jest postrzegany jako podzielony i chaotyczny. Oferują one perswazyjną wartość pełną treści, która przenika każdego osobnika i która jest najbardziej podstawową formą aspirującą do uniwersalności. Według Junga, sztuka symboliczna powstaje z nieświadomości zbiorowej, czyli sfery nieświadomej mitologii, której praobrazy (archetypy) są wspólnym dobrem ludzkości. Ponadto, jak twierdził, „życie symboliczne” potrzebne jest do rekompensacji naszego codziennego życia, przepełnionego rzeczami banalnymi i zwyczajowymi, gdzie obecnie zauważyć można brak rytuału, miejsca odosobnienia, modlitwy, medytacji, a to właśnie symbole, pozwalają wypowiedzieć się pragnieniom naszej duszy (psyche). Dla Junga, poszukiwanie sensu życia było sprawą najwyższej wagi, karierę czy wychowanie dzieci widział jako „Maję” – iluzję, odciągającą nas od możliwości przeżywania sacrum, gdyż prawdziwym sensem życia, było dla niego życie pełne boskości – extra ecclesian nulla salus, a owa boskość wyrażana była w postaci symbolu.

A zatem zebrane na wystawie prace posiadają moc połączenia ze źródłem sztuki – moc wytrącającą nas z codzienności, co skłania do kontemplacji, uaktywniając naszą świadomość duchową, prowadząc do autentycznych doznań mistycznych.

Izabela Ołdak

Korekta: Tomasz Wiśniewski