Polska historia prócz wojen zawiera liczne zbrojne bunty przeciw władzy, własnej lub obcej, dawniej nazywane rokoszami lub konfederacjami, później powstaniami, a w drugiej połowie XX wieku protestami.

Wojen boimy się. Podczas piątkowego (7 paździer. 2016) tzw. kongresu wróżek padło lękowe pytanie: czy będzie wojna w Polsce lub w Europie? I drugie podobne: czy Polska zniknie z mapy? Ja na to zarezonowałem, że niekoniecznie wojna musi skończyć się klęską i że trzeba brać pod uwagę też ewentualność zwycięskich wojen, w których Polska zagarnie terytoria innych krajów. Ale mnie nie wysłuchano. Tym bardziej nikt nie wpadł na to, że w przyszłości konieczne mogą być powstania. A do ich przeprowadzenia przydadzą się jakieś siły zbrojne.

Najbardziej znane i największe były powstania listopadowe 1830, styczniowe 1863 i warszawskie 1944. Cechy powstań miały też protesty w roku 1956 w Poznaniu i w 1970 w Gdańsku (i innych miastach Wybrzeża). Rodzajem nie-zbrojnego powstania była też Solidarność z lat 1980-81: tworzyła przecież alternatywny system władzy. Wszystkie polskie powstania, prócz tego w Wielkopolsce 1918, zostały przegrane. Dlatego lepiej jest mieć w pamięci udane powstania, z których najważniejsze i najbardziej wpływające na świat było to, w wyniku którego powstały USA: powstanie osadników w koloniach brytyjskich w Ameryce, trwające od 1775 r.

Brytyjskie kolonie w Ameryce podniosły bunt, który przerodził się w regularną wojnę z „centralą”. Powstanie amerykańskie miało kilka cech, które warto sobie uświadomić, ponieważ mogą zaistnieć również w innych miejscach, z których nie można wykluczyć Polski w przyszłości. Angielski rząd nakładał podatki, które w odczuciu Amerykanów były niesprawiedliwe i zbędne. Angielski rząd nakładał ograniczenia na handel: Amerykanie handlować mieli tylko z centralą, nie z bezpośrednimi kontrahentami. Angielski rząd ściągał podatki i inne daniny na spłacenie długów, które zaciągnął na wojnę z Francję, tymczasem Amerykanie uważali, że to nie ich wojna i nie ich interes. (Wkrótce okazało się, że Francja jest ich głównym sprzymierzeńcem.) A więc motywacją tego powstania było – mówiąc najogólniej – to, że Anglia ściągała z Amerykanów pieniądze wbrew ich woli i interesom, i nakładała ograniczenia na ich gospodarkę.

Przed tamtym powstaniem nie istniał osobny jego podmiot, tzn. naród amerykański. Jako taki uformował się on i uświadomił sobie swoje istnienie dopiero podczas tego powstania.

Amerykanie przed powstaniem byli grupą ludności, która nie miała swoich reprezentantów, za to miała osobne interesy ekonomiczne, których uświadomienie doprowadziło do powstania. Od wielu innych podobnie pokrzywdzonych grup ludzi różnili się tym, że byli wybitnie wyodrębnieni terytorialnie. (Mało jest pokrzywdzonych grup, które znajdowałyby się w tak luksusowym położeniu: oddzielone od centrali-metropolii dwoma tygodniami podróży przez morze.) Ponieważ terytorialna separacja właściwie przeszła do historii, bo wszystkie miejsca w świecie są komunikacyjnie dostępne natychmiast, więc przypadek Ameryki obecnie uogólnia się także na te sytuacje, kiedy pokrzywdzona grupa nie jest terytorialnie wyodrębniona. Ale było wtedy w Ameryce coś takiego, co dzieje się także dzisiaj i będzie w przyszłości: opresyjna władza znajdowała się gdzieś daleko.

Mamy pewien stereotypowy obraz politycznej przemocy: oto któreś sąsiednie mocarstwo najeżdża nas, zabiera nam część naszego kraju lub okupuje cały, zaprowadza na nim swoją władzę, dla nas obcą, autorytarną, złą i (w końcu) zbrodniczą, i to nas powoduje do powstania.

Przykład Ameryki pokazuje coś innego: tam brytyjski ośrodek władzy ani nie podbił mieszkańców Massachusetts lub Wirginii ani ich nie okupował, przeciwnie, kiedyś ich przodkom umożliwił osiedlenie się. Amerykanie nie różnili się od centrali ani językiem, religią czy tradycją. Anglia naraziła się Amerykanom przez to, że inaczej niż kolonie rozumiała i egzekwowała swoje handlowe i fiskalne interesy.

Czy już widzimy podobieństwa?

Powstanie może okazać się konieczne, jeśli jakiś zewnętrzny podmiot będzie nas uciskał, chociaż z początku układ z nim był dobrowolny, dla nas korzystny, albo tę korzyść nam wmówiono. Albo kiedy zmienią się warunki i to, co wcześniej było dla nas korzystne, okaże się uciskiem. W przeszłości opresyjnymi podmiotami były państwa, rządy, a opresja przybierała postać zaboru terytorium, często wymuszonego wojną. Międzynarodowe gry (polityczne) prowadzą podmioty dostateczne silne, więc także bogate. Obecnie, kiedy ponadnarodowe korporacje mają fundusze większe niż niejedno państwo, stają się graczami w polityce.

Być może Polacy będą zmuszeni – lub tak zdecydują – do powstania przeciwko jakiemuś Monsanto lub Tmobilowi. Tym bardziej, że ich państwo zostanie w takim starciu skrępowane przez traktaty w rodzaju TTIP lub CETA.

Dawniej wyzysk był łatwo widoczny personalnie: oto był pewien chłop, który wraz z rodziną zmuszony był odpracowywać darmo w folwarku pewnego arystokraty ileś dni w roku w zamian za prawo do uprawy działki ziemi, formalnie należącej do tamtego szlachcica. Była to często 1/14 jego czasu pracy, a w okresach złej koniunktury 1/7. Konkretny człowiek płacił lub służył drugiemu konkretnemu człowiekowi. Teraz w podatkach oddajemy „onym”, czyli bezosobowemu rządowi ponad połowę wartości swojej pracy, a naszymi pieniędzmi rząd płaci odsetki jakimś ponadnarodowym zdelokalizowanym korporacjom finansowym, odsetki od długów, które zaciągnął, żeby wygrać wybory i opłacić masę swojej klasy próżniaczej.

Mieszkańcy brytyjskich kolonii zbuntowali się przeciw podatkom i odpowiednikowi obecnych traktatów handlowych, chociaż ich uciążliwość była raczej niewielka w porównaniu z uciskiem dzisiejszym. Podobne przypadki mogą zdarzać się w przyszłości i nie można ich wykluczyć w Polsce. Amerykanie poczuli się narodem dopiero w trakcie swojego powstania – i może zdarzyć się też w przyszłości, że grupy ludzi zbuntowanych i stających do powstań będą rozłożone w przestrzeni inaczej niż dzisiejsze narody. Np. ci, którzy uświadomią sobie, że są przedmiotem (ponadnarodowego) ucisku i instytucjonalnego rabunku, mogliby być częścią Polaków, częścią Niemców i częścią Czechów – i uformować się w społeczność, która już nie będzie „narodem” w dzisiejszym rozumieniu, chociaż stanie się politycznym podmiotem.

Może za kilka(naście) lat okazać się, że ekonomiczne zduszenie znacznej części obywateli Polski, ale w takim samym stopniu i innych krajów Europy (i być może i dalej...) stanie się nie do wytrzymania, a odpowiedni zestaw idei, które zostaną wymyślone i ogłoszone, każe nie wahać się dłużej i droga do powstania okaże się otwarta. Powstania, które niekoniecznie będzie skierowane głównie przeciw własnemu lokalnemu rządowi, który w tej sytuacji może okazać się najsłabszym ogniwem opresji.

Zorganizować powstanie oddolnie i od zera jest trudno. Łatwiej jest wykorzystać istniejący potencjał i przechwycić istniejąca, uzbrojoną i wyćwiczoną armię, ewentualnie dalej ją powiększając i reformując. Dlatego warto mieć armię. (Amerykanie mieli swoje stanowe milicje, zresztą wszyscy mieli broń. W powstaniu listopadowym biła się regularna polska armia, przechwycona przez spiskowców – zasadnicza różnica z następnym powstaniem w Kongresówce, styczniowym 1863, kiedy musiano partyzanckie oddziały organizować i uzbrajać od zera.)

Armia przydaje nie tylko w powstaniach. Także wtedy, kiedy zachodzi ewentualność zmiany sojuszników lub odwrócenia frontów. Takie przypadki też się zdarzały, a niektóre państwa na zręcznym stosowaniu takich manewrów zbudowały swoją potęgę, z naszych okolic przykładem są Prusy i Rosja (ZSRR pod Leninem i Stalinem).