Włodzimierz Zylbertal w swym artykule (Taraka, 18 listopada 2017) zebrał i wyartykułował pewne myśli, które w naszej w pewnym stopniu dekadencko postrzeganej rzeczywistości – jak sam zauważa – krążą nie tylko wokół jego głowy. Pewnie wielu z nas się zgodzi, że podobne, co najmniej niektóre z tych myśli są również naszymi własnymi. Czując się wezwanym do tablicy przez ich autora, jako kontynuację innych naszych dyskusji, opisuję tu własne refleksje na temat tych myśli i niektórych komentarzy pod nimi. Miał to być krótki komentarz pod artykułem, ale na dobrym substracie wyjściowym urósł jak ciasto na drożdżach...

To bardzo ryzykowny temat: przepowiadanie odleglejszej przyszłości. Z punktu widzenia biologa (od systemów złożonych), z pewnością jest to jakaś ewolucja. Ale tutaj liniowe zmiany dające się prognozować przez ekstrapolację widocznych trendów (charakterystyczne dla powolnej ewolucji w systemach w miarę stabilnych) nie mają zastosowania do sytuacji, kiedy to „znany nam świat… rozpada się właściwie z dnia na dzień”, co wynika z „bardzo głębokiego kryzysu”. W takiej sytuacji powinniśmy raczej oczekiwać nagłego skoku ewolucyjnego, jakie w historii życia na Ziemi następowały zwykle po katastrofach, połączonych z „wielkim wymieraniem”. Tyle tylko, że kierunku dalszego rozwoju ewolucyjnego (którego efekty już znamy) w żadnym z tych okresów nie dało się wyprowadzić ze znajomości stanu wyjściowego sprzed katastrofy. Opierając się tu o teorię chaosu, mamy coś, co się określa jako wyłonienie się nowej jakości. Lub też - wg Nassima Taleba - przylatuje wtedy czarny łabędź.

W tym przypadku jednak „wielkiego wymierania” nie musimy traktować dosłownie, w sensie fizycznym. Mamy tu kryzys świadomości, duchowości, systemów wartości - kiedy to dotychczasowe paradygmaty przestały lub szybko przestają mieć znaczenie. Jakieś nowe wartości muszą tę pustkę wypełnić - i tak jak w ewolucji biologicznej, nie możemy przewidzieć, co to naprawdę będzie. Nowa świadomość często powstaje prawie natychmiast po jakimś doniosłym (lub traumatycznym) zdarzeniu. Charles Eisenstein zwraca uwagę, że w aktualnej „przestrzeni międzyopowieści” stare narracje (stories) straciły aktualność, nowych jeszcze nie wymyślono. Ale powinniśmy zwrócić tu uwagę na kilka przesłanek, które być może okażą się kluczowe dla wyłonienia się tej nowej jakości:

- Nie możemy opierać się wyłącznie na filozofii i nauce naszego euro-amerykańskego obszaru kulturowego. Decydującymi okażą się kultury Wschodu, które już nie będą chciały ani musiały nam się podporządkowywać i przyjmować naszych wartości; dobrze, jeżeli dopuszczą jakiekolwiek prawo głosu dla nas. Mocną pozycję mają tam opinie, że naszą kulturę należy odrzucić (zachowując pewne osiągnięcia technologiczne), ponieważ doprowadziła do wielkich szkód w skali globalnej, a dla tamtejszych społeczeństw w szczególności. Dlatego, chociażby aby być wysłuchanymi, powinniśmy w większym stopniu odnosić się do dorobku innych kultur. Bryan van Norden wręcz upomina nas, że „Western philosophy is racist”.

- Nie wiem, czy przyszłe społeczeństwo będzie tak bardzo tęskniło za jakimś wspólnym systemem stabilizacji świadomości zbiorowej, do tego nadanym z jakiejkolwiek „góry”. „System... bezpieczeństwa zbiorowego” kojarzy mi się raczej z historycznymi paktami militarnymi, z których i tak niewiele pożytecznego wyszło, a których w przyszłości nawet może nie mieć kto z kim zawierać. Być może okaże się, że stabilizacja (bardziej elastyczność niż oporność) świadomości będzie następowała – tak, jak osiąganie stabilności złożonego i sprawnego ekosystemu – poprzez wolną grę różnorodności biotycznej, oby tylko bardziej na zasadzie współdziałania i wzajemnej kompensacji idei, niż ich konkurencyjnego wykluczania. Tym bardziej, że nie wiem, kto i z kim miałby zawierać konsensus społeczny, a też trudno mi wyobrazić sobie podstawy długotrwałej dyskusji w warunkach lawinowo rozpadającego się świata takiego, jakim go znaliśmy do tej pory.

- Symbole miały wielką wartość syntetyczną w zaawansowanych kulturach starożytnych (i późniejszych też), które nie miały innych możliwości budowania i analizy modeli złożonych, wieloparametrycznych systemów. Współcześnie, wraz z rozwojem technik informatycznych, z kwantowymi w bliskiej już perspektywie, nie musimy uciekać się zawsze do apriorycznego syntetyzowania złożonych idei w postaci symbolu. Ale być może symbole pozostaną cennym narzędziem pracy różnych „futuroszamanów”, czy jak też inaczej będzie się wtedy nazywać reprezentantów ważnego społecznie i szanowanego zawodu. Tak jak teraz: specjalistyczne narzędzia obsługują profesjonaliści.

- W Tarace Paweł Droździak pisze 2 sierpnia 2017: „filozofia [tzw. „dobrej zmiany”] ma problem z niekontrolowaną przez człowieka puszczą, ponieważ taki obszar pozbawiony jest narzuconego przez ludzi usymbolizowania. Jeśli puszcza coś symbolizuje, to właśnie „puszczenie” - brak symboli...”. Podoba mi się; z symbolami też nie można przesadzać, zwłaszcza gdy próbujemy w antropocenie zintegrować układy przyrodnicze i społeczne w jeden system. Biosemiotycy jednak zauważają, że przyroda ma swoją własną symbolikę, na którą też reagujemy jako organizm żywy, choć rozumem nie ogarniamy.

- Prawie na pewno nastąpi dalszy wzrost złożoności planetarnego systemu i jego percepcji, z dominacją informacji (jakości) nad kwantyfikowalną materią i energią. To może oznaczać też stopniowy zanik systemów monetarnych. Również zanik podziału na rządzących i rządzonych - blockchain jest już narzędziem nie tylko dla obiegu kryptowalut, ale przede wszystkim dla budowania konsensusu i współodpowiedzialności społecznej. Istnienie tak tyranów, jak „mędrców do rządzenia” (klasycznych partii też) jest już niemożliwe w tym systemie. Widzimy też w modelu efekty wdrożenia różnych wariantów rozwiązań, teraz i w przyszłości. Praktyczne przykłady już istnieją na poziomie organizacji miast.

- Nie mamy pojęcia, czy i w jakim momencie nastąpi przekroczenie progu wywołującego lawinowe przemiany jakościowe. Tu ekologia zna pojęcie „cyngli” (triggers), które w pewnym momencie diametralnie zmieniają funkcjonowanie populacji. To może być liczba lub zagęszczenie osobników (jak u szarańczy – zmiana w formę wędrowną, eksperyment Goodwina z termitami, co to od pewnej liczby osobników z drążenia chaotycznych korytarzy przechodzą w budowanie regularnej termitiery, czy popularna opowieść o „setnej małpie”). Nie wiemy, czy np. wzrost intensywności pola elektromagnetycznego w pewnym zakresie (sieć 5G? albo może jakaś nieprzewidziana fala promieniowania kosmicznego? niemierzalnej ciemnej energii?) nie spowoduje - poprzez rezonans/indukcję - nagłej przemiany i masowego przeobrażania świadomości ludzkiej larwy w nieznaną nam dotąd świadomość ludzkiego motyla (tu uwaga: zwykle pomiędzy mamy względnie krótkie stadium poczwarki, z definicji biernej, apatycznej, nie reagującej na bodźce – nie protestującej np. przeciwko niedobrej zmianie, na którą wcześniej larwa z pewnością by zareagowała)...

- Integracja złożoności: nauki z duchowością, „rozumu” z „czuciem”, mojego ja z otoczeniem… konwergencja tego, co się rozdzieliło i jakiś czas ewoluowało i dorastało odrębnie, by znów się spotkać. Tu też spójrzmy na historię: od wspólnoty klanowej, plemiennej, narodowej, ogólnoludzkiej, do współczesnego uznawania również praw zwierząt, a nawet całych ekosystemów (rzeka jako osoba prawna). Zmiana paradygmatu percepcji dominujących relacji w systemie - od konkurencji do współdziałania - to samo widzimy w ekologii, socjologii, ekonomii… Wychowanie do współdziałania możemy oprzeć na tych dziedzinach, z ekologią (ale jako nauką, a nie tym czymś, czym jest w potocznym rozumieniu w Polsce) jako dyscypliną wiodącą, z której wyprowadzamy następne.

To „doniosłe zdarzenie” inicjujące skok w świadomości nie musi być tragiczne ani traumatyczne. Dwa przykłady z własnych obserwacji historycznych z bliskiego podwórka.

1. Pierwszy przyjazd Karola Wojtyły jako papieża do Polski. Ludzie masowo jeżdżą pociągami na kolejne miejsca zgromadzeń. Ja akurat w tym czasie też, w innych celach po Polsce. W zatłoczonych pociągach wszędzie powszechne przejawy życzliwości, serdeczności dla obcych ludzi, dzielenie się miejscem, niezależnie od ich celów podróży: chyba nigdy wcześniej ani później zbiorowość w tym kraju nie objawiła się jako tak zintegrowane i współdziałające społeczeństwo. Wprawdzie na krótko, ale gdyby co...? Nie trauma, ale poczucie dumy, własnej wartości budowanej tu w cieniu człowieka, przez wielu uważanego za wielki autorytet...

2. Berlin i Drezno, okres kilku tygodni do upadku muru berlińskiego. Jestem tam i codziennie rozmawiam ze współpracownikami; z perspektywy czasu żałuję, że nie robiłem notatek: niesamowite zmiany, wręcz z dnia na dzień, w postrzeganiu rzeczywistości, relacji społecznych, organizacji pracy naukowej, i inne... Poczucie własnego, istotnego uczestnictwa w historii zmieniającego się świata...

W tym kontekście dialog z naturą jest jak najbardziej możliwy. Dialog odbywa się zawsze na zasadach partnerstwa i zrozumienia, a nie z pozycji siły z którejkolwiek ze stron (choć doświadczenie siły może być czynnikiem ten dialog inicjującym). Jest coraz więcej literatury, również popularnej, ułatwiającej zrozumienie (i odczucie też) działania przyrody. Przyroda nas zrozumie - jesteśmy tylko jednym z jej ekspansywnych gatunków, może trochę sprytniejszym od innych w niektórych dziedzinach - i coś z tym zrobi. No to sami zróbmy coś, zanim się na nas mocno wkurzy. W kręgach ekologicznych już zaczynają przeważać głosy o potrzebie powstrzymania fear porn – pornografii strachu, czyli paraliżującego nasze potencjalne pozytywne działania straszenia nieobliczalnymi konsekwencjami mających rzekomo nastąpić wyjątkowych katastrof przyrodniczych. Większe były u nas np. w czasie tzw. małej epoki lodowcowej, polecam np. wycieczkę do Torunia i spojrzenie na Bramę Mostową ze znakami wielkich wód.

Antropocen jawi się jako szansa, a nie zagrożenie tak wielkie, że pomysły na działania zamienia w apatię: cytowany i omawiany tu Hamilton w mojej opinii nie jest najlepszym źródłem wiedzy i refleksji na temat nowej epoki w ewolucji planety. Przypomina mi on pewnych ezoteryków, kiedyś wieszczących koniec ludzkości w 2012 roku, poza tymi, którzy znajdą się wtedy na jakiejś jednej górce... W tym kręgu na początek polecałbym autorów jak np. David Grinspoon, Christian Schwägerl, Gaia Vince… tak, niosący nadzieję, a jednocześnie ustawiający drogowskazy… które kojarzą mi się z tym na piękną błękitną ścianę lodowca w Andach, gdzie indziej topniejącego na miękkiej ścieżce, tworząc szare błoto: „droga trudna, ale nie niemożliwa”...