zdjęcie Autora

30 września 1999

Marek Rau

Serial: Współczesny ruch neopogański w Europie
Ruch Neopogański
Współczesny ruch neopogański w Europie ! Do not copy for AI. Nie kopiować dla AI.

◀ ► Ruch Neopogański (11) ►

Spis treści


strona tytułowa
1. volkizm
2. Artgemeinschaft
3. tradycja nordycka
4. Asatrú
5. inne grupy
6. Wicca
7. rytuał
8. druidyzm
9. święta
10. szamanizm
11. Europa śr.-wsch.
12. Litwa
13. Łotwa
14. Prusy
15. Estonia
16. Białoruś

17. Ukraina
18. Rumunia
19. Serbia
20. Węgry
21. Czechy
22. Rosja
23. Polska
24. Szczep Rogate Serce
25. Zadruga
26. Czciciele Światowida
27. Ausranie
28. Polski Kościół Słowiański
29. Rodzimy Kościół Polski
30. Zrzeszenie Rodzimej Wiary
31. inne ruchy
32. podsumowanie
33. bibliografia

Praca pod kierunkiem prof. dr hab. Małgorzaty Fuszary
Uniwersytet Warszawski - Instytut Stosowanych Nauk Społecznych
Warszawa 1999

Wstęp

Tematem mojej pracy magisterskiej jest współczesny europejski ruch neopogański, jego historia, kształt, formy organizacji, tradycje, rytuały.

Na temat ruchów neopogańskich ukazało się w Polsce zaledwie kilka opracowań naukowych i artykułów dziennikarskich, oraz jedna książka. 1 Czasem słychać o neopoganach w sprawozdaniach telewizyjnych, czy radiowych,(jak było w przypadku zamieszek z okazji obchodów przesilenia letniego w Stonehenge w bieżącym roku). Brak jednak próby analizy całościowej tego czym jest obecnie ruch neopogański. Praca moja ma za zadanie wypełnić istniejącą lukę w wiedzy na temat tego, dość nowego zjawiska społecznego, jakim jest odradzanie się przedchrześcijańskich kultów i powstawanie licznych i różnorodnych form ruchu neopogańskiego.

Ograniczam się w niej do przedstawienia neopogan europejskich, tam gdzie jest to konieczne wspominam o ich powiązaniach z grupami neopogańskimi na całym świecie i o przenikaniu się różnych (nie tylko europejskich) tradycji. Pomijam też opis grup okultystycznych, zajmujących się magią, bądź innych, w których neopogaństwo lub odniesienia do pogaństwa występują niejako "dodatkowo" i nie stanowią głównego rdzenia ich działalności. 2

W warstwie historycznej skupiam się na XX wieku, sięgając gdzie niegdzie głębiej, jeśli wymaga tego przejrzystość prowadzonej narracji. Szczególną uwagę przywiązuję do ostatnich trzydziestu lat, kiedy to zanotowano największy rozkwit tego rodzaju ruchów; nie pomijam jednak okresu początków wieku, który to czas był najbardziej płodny dla niektórych tradycji (np. neopogaństwo volkistowskie).

Notowany w ciągu ostatnich lat wzrost zainteresowania duchowością neopogańską, zasługuje moim zdaniem na uwagę socjologów. Z jakich powodów ludzie przystępują do ugrupowań neopogańskich? Do jakich wartości, systemów moralnych, ideologii i filozofii się odwoują? Jak rozkładają się proporcje występowania poszczególnych tradycji w różnych krajach Europy? To główne pytania na jakie staram się odpowiedzieć w mojej pracy.

Poniżej dokonam uściśleń terminologicznych i definicyjnych pojęć jakimi posługuję się w pracy.

"Poganin" - słowo to pochodzi od łacińskiego paganus, co oznacza wieśniak, mieszkaniec wsi.3 Termin ten wszedł w użycie w okresie gdy chrześcijaństwo było już religią dominującą w imperium rzymskim, był używany przez chrześcijan w stosunku do niewiernych, a dokładnie do mieszkańców wsi i peryferiów, gdzie wciąż żywe były tradycyjne religie etniczne Europy. Poganin więc, to człowiek wyznania niechrześcijańskiego, "niewierzący". Słowo to miało od początku charakter deprecjonujący. Z tego też względu wielu współczesnych pogan unika używania go w stosunku do siebie. Dla określenia swojej religii i siebie samych używają często neologizmów, ukutych specjalnie na tę okazję (np. "stara wiara", "rodzima wiara", czy Wicca'nin, Heathan'in).

Określenie "neopoganin" jest postrzegane przez nich jako jeszcze bardziej nieadekwatne. Przedrostek neo- sugeruje iż jest to coś nowego, gdy tymczasem uczestnicy ruchu neopogańskiego, początków swojej religii dopatrują się zazwyczaj w zamierzchłej przeszłości. Mimo to wielu neopogan akceptuje nazywanie ich poganami (lub neopoganami). Zaznaczają oni jednak iż pojęcie to ma swoje nowe pozytywne znaczenie, oznaczające po prostu wyznawcę "starej wiary".

Choć istnieje obecnie kilka głównych odłamów współczesnego pogaństwa różniących się od siebie wzajemnie i odwołujących się do odmiennych tradycji, wydaje się, że jest kilka cech wspólnych całemu temu zjawisku. Jak zauważa Charlotte Hardman:"W pojęciu wszystkich pogan nie ma miejsca na dogmaty i prozelityzm." Autorka cytuje oświadczenie Pagan Federation (Federacji Pogańskiej) - organizacji zrzeszającej większość grup neopogańskich na całym świecie, odzwierciedlające w trzech punktach wierzenia współczesnych pogan:


"Miłość i poczucie pokrewieństwa z przyrodą: chętniej, niż bardziej popularne postawy agresji i dominacji nad przyrodą; szacunek dla sił życia i wciąż odnawiającego się cyklu życia i śmierci.
Etyka pogańska: 'Czyń, co chcesz, byle byś nikogo nie krzywdził'. To moralność pozytywna, a nie lista 'tego nie rób', 'tego ci nie wolno'. Każda indywidualność jest odpowiedzialna za odkrywanie swej natury i rozwijanie jej w pełni, w harmonii z otaczającym światem.
Koncepcja Bogini i Boga: jako koncepcja wyrażenia, uosobienia Boskiej realności; aktywne uczestnictwo w kosmicznym tańcu Bogini i Boga, czynnika żeńskiego i męskiego bardziej, niż tłumienie zasady żeńskiej czy męskiej."
4

Grupy neopogańskie rozpatrywane są ostatnio często także w kategorii tak zwanych Nowych Ruchów Religijnych. 5 Eileen Barker w swej pracy, cytuje kryteria tej "nowości" i religijności jakimi kieruje się Bryan Wilson, opisując nowe ruchy religijne, są to: "[...] egzotyczna proweniencja; nowy paradygmat kulturowy; poziom zaangażowania znacznie różniący się od tego, z którym spotykamy się w tradycyjnym Kościele; charyzmatyczne przywództwo; wyznawcy w przeważającej większości młodzi, dobrze wykształceni, pochodzący z klasy średniej; umiejętność przyciągania uwagi społecznej; międzynarodowy zasięg; czas aktywności nie dłuższy niż 15 lat." 6

Analizując według tych kryteriów ruch neopogański, zauważyć można iż w wielu aspektach odbiega on od "typu idealnego", w sensie Weberowskim 7, nowego ruchu religijnego. Pochodzenie religii neopogańskich nie jest egzotyczne, ale jak najbardziej rodzime. Prezentują one nowy paradygmat kulturowy, ale tylko w warstwie krytyki kulturowych elementów zaczerpniętych z chrześcijaństwa.

Poziom zaangażowania podobnie jak w "kościele tradycyjnym", waha się od zaangażowania większego, jak w przypadku nielicznych "kapłanów", poprzez regularnie biorących udział w uroczystościach i obrzędach uczestników ruchu, aż po sporadycznie uczestniczących sympatyków i zainteresowanych.

Charyzmatyczne przywództwo nie jest reprezentowane w żadnym ze znanych mi ugrupowań neopogańskich. Istnieją jednakże jednostki wybitne, liderzy, którzy mają doniosłe znaczenie w kształtowaniu oblicza danej grupy czy ruchu.

Jeśli chodzi o wiek, wykształcenie i przynależność społeczną, ruchy neopogańskie prezentują całe spektrum możliwości. W niektórych religia jest już dziedziczona z pokolenia na pokolenie, występują tu zarówno starzy uczestnicy jak i dzieci ich dzieci. W innych większość uczestników to ludzie młodzi, w jeszcze innych nie można zastosować żadnego klucza wiekowego. Większość neopogan to, jak wynika z moich obserwacji, ludzie wykształceni i dobrze sytuowani, choć kwestie te wymagają dokładnego zbadania.

Uwagę przyciągają ruchy neopogańskie w sposób niezamierzony, dzieje się tak głównie dzięki narosłym wokół nich stereotypom oraz wykorzystywaniu ich przez dziennikarzy. Wiele grup pogańskich podkreśla, iż programowo nie szuka "nawróceń" i nie prowadzi "działalności misyjnej"."[...] poganie nie nawracają. Większość nowoczesnych pogańskich tradycji wita z radością nowych przybyszy. Większość nowoczesnych pogan również nie zniechęca innych pogan od integracji z innymi religiami i duchowymi praktykami i wierzeniami w ich własnej praktyce."8

Zasięg międzynarodowy dotyczy niewątpliwie najstarszych i najlepiej rozwiniętych tradycji neopogańskich takich jak: Wicca,Druidyzm, czy Asatrú, pozostałe często odnoszą się do lokalnych narodowych, bądź etnicznych wspólnot (np. Krywya na Białorusi - odwołująca się do tradycji bałtyjskich).

Czas aktywności grup neopogańskich wymagałby odrębnego opracowania, istnieją tradycje żywe i aktywne nieprzerwanie od XVIII wieku, jak na przykład kilka grup druidzkich, inne, jak niektóre tradycje wicca funkcjonują od końca lat czterdziestych. Istnieją także w większości krajów europejskich tradycje sięgające okresu sprzed ostatniej wojny światowej, jak np. środowisko związane z Polską Zadrugą, a obecnie na nowo ożywiane w postaci Zrzeszenia Rodzimej Wiary. Istnieją też ruchy powstałe na bazie kontestacji lat sześćdziesiątych, łączące pogaństwo, magię i okultyzm. Wiele grup rozpadło się, jeszcze więcej powstało nowych. Jak widać nie łatwo przyporządkować ruch neopogański do nowych ruchów religijnych według powyższych wyznaczników, choć pewne symptomy tej "nowości" niewątpliwie są przez niego wykazywane.

Eister używa terminów "sekta" i "kult". Sekta, według definicji Wellmana J. Warnera to: "grupa utworzona w proteście wobec innej grupy religijnej i działająca poza jej obrębem." Kult, według definicji T.F. Houlta to: "słabo ustruktuowane, często przejściowe i nieliczne, dobrowolne stowarzyszenie ludzi, którzy podzielają wyjątkowe i zwykle wyrzekające się świata wartości religijne oraz angażują się w dziwne rytuały religijne". 9

Przytacza też rozróżnienie pomiędzy sektami i kultami jakiego dokonali Carles Glock i Rodney Stark: "Kulty są to ruchy religijne, które czerpią inspiracje z innych źródeł od dominującej w danej kulturze religii. [...] Nie są to ruchy schizmatyczne, w przeciwieństwie do sekt, których celem jest zachowanie bardziej czystej formy tradycyjnej wiary".10

Własna definicja Eistera, dotycząca kultów mówi iż są one: "ideologicznie bardziej 'otwarte', ponieważ mają mniej ograniczeń, wytycznych i zakazów. W przeciwieństwie do sekt [...] uwaga kultów skierowana jest na teraźniejszość i przyszłość. Kulty posiadają niski stopień kontroli ze strony ich wpływowych członków, ponieważ mają mniej sztywne i mniej określone kryteria członkostwa. Innymi słowy organizacyjny wymiar ich ideologii może przybierać postać ruchów, o raczej 'otwartej' strukturze. [...] Można wnioskować z tego, iż członkowie kultów przyciągani są do nich na zasadzie afektu i natychmiastowej gratyfikacji, w przeciwieństwie do innych ruchów i organizacji [...] Kulty mogą mieć charakter 'świecki', bądź też mogą zawierać w sobie elementy 'świeckie', bez naruszania ich zasad logicznych."11 Ostatnia z wymienionych definicji jest najbardziej pojemna i najlepiej pasuje do opisywanych przeze mnie grup neopogańskich.

Tytułem uzupełnienia powyższych definicji, warto przytoczyć także typologię kultów Starka i Bainbridgea, dzielącą je na audytoria kultowe (audience cults), kulty usługowe (client cults) i ruchy kultowe (cult movements).

"Audytoria kultowe najmniej przypominają religię i zazwyczaj nie tworzą żadnej formalnej organizacji. Uczestniczenie w audytorium kultowym dokonuje się za pośrednictwem masowych środków przekazu: książek, magazynów telewizji itp. Pewne minimalne formy organizacyjne zakłada jedynie wysłuchiwanie okultystycznych wykładów, korzystanie ze specjalnych księgarni lub branie udziału w nieformalnych dyskusjach grupowych na te tematy lub na warsztatach praktycznych. Natomiast kulty usługowe cechują się wyższym stopniem organizacji. Ich podstawowym zadaniem jest dostarczanie różnorakich usług magicznych na zasadzie konsultant - klient. Relacja ta jest jednak krótkotrwała i ograniczona do realizacji specyficznych zadań. Wreszcie ruchy kultowe są dojrzałymi, w pełni wykształconymi religiami. Od Kościołów odróżnia je wielkie napięcie z otaczającym środowiskiem socjokulturowym, a od sekt - fakt, że reprezentują odmienną lub nową tradycję religijną, a nie schizmę w obrębie tej samej tradycji. Ruchy kultowe rozwijają się zwykle z kultów usługowych, dla których z kolei rekrutacyjne zaplecze stanowią często, choć nie zawsze, audytoria kultowe."12

We współczesnym ruchu pogańskim zauważyć można występowanie wszystkich trzech wymienionych wyżej typów. Zajmuję się dlatego opisem, oprócz typowych "kościołów" i kultów pogańskich, także środowisk, grup i opiniotwórczych jednostek (na przykład autorzy książek neopogańskich).

Zakładam, iż powyższe definicje kultu, wzbogacone o informacje, iż chodzi tu o kulty odwołujące się deklaratywnie do przedchrześcijańskich wierzeń ludów Europy, wystarczą do opisu ruchów będących tematem mojej pracy.

Charakteryzując poszczególne grupy neopogańskie miałem także na uwadze podział grup pogańskich skonstruowany przez Amy Simes, dla jej badań dotyczących współczesnych brytyjskich pogan. Dzieli ona grupy neopogańskie na trzy typy:


"a.) Pierwszy typ składa się z grup celowych (purposive), czy tworzących sieci (networking). To grupy, które spotykają się w specyficznym celu, zwykle by ułatwić kontakt między poganami, ale także, aby udostępnić informacje, lub zapewnić forum do dyskusji tematów, które interesują większość pogan. Paganlink i Federacja Pogańska są przykładem grupy tego typu. [...] Inna grupa zawarta w tym typie to grupy dyskusyjne. Pogańskie grupy dyskusyjne istnieją w dużej ilości [...], często w połączeniu z uniwersytetami lub lokalnymi grupami pogańskimi, [...] Większość grup dyskusyjnych spotyka się regularnie, zwykle raz lub dwa razy w miesiącu i często zaprasza mówców gościnnie. Dyskusje zwykle odbywają się w atmosferze nieformalnej, towarzyskiej. [...]
b.) Drugi typ współczesnej grupy pogańskiej jest powszechnie znany jako grupa robocza (Working) czy rytualna (Ritual). Wolę pierwsze określenie ponieważ obejmuje wszystkie grupy, które spotykają się w celu uprawiania magii. Rytuał nie zawsze musi odbywać się w czasie uprawiania magii, chociaż nie jest to zwykle przyjęte, grupy robocze są zarówno 'otwarte' jak i 'zamknięte', zależnie od tego czy outsiderzy lub nowi członkowie grupy mogą brać udział w rytuałach czy nie. Przykładem zamkniętej grupy roboczej mógłby być coven Wicca. [...] Przykładem otwartej grupy roboczej będzie grupa pogan, która spotyka się w celu odbywania rytuału lub 'odczyniania'. [...]
c.) Trzeci rodzaj grupy pogańskiej to grupa towarzyska (Social). Ta trzecia kategoria mogłaby być w istocie podtypem każdego z dwu wyżej wymienionych typów, jako że bardzo niewiele grup pogańskich tworzy wyłącznie grupy towarzyskie. Ponadto, grupy towarzyskie rzadko istnieją jako grupy formalne i mają stałą liczbę członków. Grupa towarzyska jest częściej zbiorem stale zmieniających się jednostek, które spotykają się regularnie w tym samym miejscu. Jednakże, spotkania towarzyskie są ważnym w pogaństwie działaniem i okazjonalnie miałam do czynienia z poganinem, którego jedyny kontakt z innymi poganami odbywał się poprzez grupy towarzyskie. Najlepszym przykładem grupy towarzyskiej jest zgromadzenie w pubie. [...] Inną grupą towarzyską, która spotyka się regularnie jest pogańska konferencja. Chociaż takie wydarzenia mogą składać się z wystąpień mówców i dyskusji, a także rytuału od czasu do czasu, są to przede wszystkim imprezy towarzyskie organizowane regularnie dla grupy o niestałej liczbie członków. Poganie odkryli dla siebie zachodni sposób łączenia się w sieci i zdają sobie sprawę, ze konferencje są jednym z najlepszych sposobów osiągnięcia tego. Na typowej konferencji pogańskiej można spotkać mówców, wykonawców, autorów, naukowców, sprzedawców, innych organizatorów grup i oczywiście innych pogan. [...] wielu pogan należy do wielu różnych typów grup jednocześnie i w rezultacie, istnieją tendencje do przenoszenia jednego typu zachowania grupowego na inny rodzaj grupy."
13

Moja praca składa się z ośmiu rozdziałów, pierwsze siedem poświecone jest największym liczebnie, najbardziej znaczącym i najbardziej rozwiniętym tradycjom neopogańskim. Są to: neopogaństwo volkistowskie i narodowoniemieckie (rozdział pierwszy), neopogaństwo odwołujące się do tradycji nordyckiej, ruch Asatrú (rozdział drugi), Wicca (rozdział trzeci), Druidyzm (rozdział czwarty), Szamanizm (rozdział piąty), rozdział szósty zawiera opis ruchu neopogańskiego odwołującego się do tradycji słowiańskich, bałtyjskich i innych tradycji Europy środkowo-wschodniej, w rozdziale siódmym opisuję ruch neopogański w Polsce (rozdział ten, najobszerniejszy, zawiera oprócz rysu historycznego i opisu istniejących obecnie grup, także krótką charakterystykę ukazujących się obecnie w Polsce pism neopogańskich i aktywnych środowisk nieformalnych). Rozdział ósmy zawiera opis innych pomniejszych tradycji neopogańskich, opis zjawisk kulturowych towarzyszących neopogaństwu (neopogańska muzyka, polityka, ideologie itp.), a także podsumowanie i wnioski dotyczące współczesnego neopogaństwa w ogóle.

Kolejne rozdziały zbudowane są w oparciu o następujący schemat:

  • źródła i mitologia do których odwołuje się dana tradycja.
  • ogólna specyfika danej tradycji, autodefinicje i autoidentyfikacje jej uczestników.
  • opis istniejących grup neopogańskich w ramach danej tradycji (plus rys historyczny i w miarę możliwości źródłowych, podstawowe dane dotyczące opisywanych grup, opisy niektórych rytuałów, świąt itp.).
  • ewentualne dodatkowe uwagi dotyczące specyficznych zagadnień związanych z daną tradycją.

Specyfika poszczególnych tradycji neopogańskich powoduje różnego rodzaju odstępstwa od powyższego schematu i jego modernizacje. Są to na przykład:

  • nie symetryczne pod względem objętości opisy mitologiczne. (Mitologia nordycka jest jednym z najlepiej zachowanych i najbardziej spójnych systemów religijnych dawnej Europy, mitologie słowiańskie istnieją natomiast w formie szczątkowej, gdy tymczasem ruch wicca czerpie obficie z prawie wszystkich mitologii świata, a szamanizm to raczej zbiór technik inicjacyjnych i magicznych, niż religia);
  • różny zakres proporcji opisu danych tradycji w różnych krajach, spowodowany specyfiką dostępnych mi źródeł. (Choć, na przykład, przedstawiciele ruchów: Asatrú, Wicca, Druidzkiego i Szamańskiego mają swoje kościoły, czy grupy we wszystkich prawie krajach Europy zachodniej, ograniczam się raczej do opisów typowych przedstawicieli danego nurtu w jakimś konkretnym kraju, co uwarunkowane jest dostępnymi materiałami źródłowymi. I tak na przykład grupy volkistowskie i narodowoniemieckie, są opisane dość dokładnie i istnieje stosunkowo duża bibliografia, w języku polskim, dotyczącą tego tematu. Grupy Wicca, Asatrú i Druidzkie są opisywane przeze mnie głównie na podstawie materiałów książkowych i internetowych, w języku angielskim, stąd dotyczą głównie grup z Wielkiej Brytanii.);
  • inne dysproporcje w opisie poszczególnych tradycji wynikające z ich cech specyficznych. (Jak już wspomniałem, na przykład, szamanizm to raczej zbiór technik magicznych, niż odwołująca się do określonej teologii religia. Wicca to, z kolei, jedna z najbardziej eklektycznych odmian współczesnego pogaństwa. Asatrú to tradycja posiadająca kompletną mitologiczną koncepcję świata ludzi i bogów. Neopogaństwo słowiańskie kształtuje się dopiero i to odrębnie, w większości krajów Europy środkowo-wschodniej, w każdym z nich akcenty padają na nieco inne aspekty dawnych wierzeń, co powoduje olbrzymie zróżnicowanie w łonie tego nurtu. Polski ruch neopogański, między innymi, ze względu na większą dostępność materiałów źródłowych, wymagał także odrębnego opisu. Opis ten zawiera dokładniejsze informacje dotyczące, na przykład wydawnictw i różnorakich środowisk nieformalnych związanych z rodzimym ruchem neopogańskim.).

Podczas pisania mojej pracy korzystałem z następujących materiałów:

  • Książki (o pogaństwie i neopogańskie) - polskojęzyczne i angielskojęzyczne (bibliografia na końcu pracy)
  • Publikacje prasowe, artykuły, opracowania (głównie polskie - bibliografia na końcu pracy)
  • Teksty z internetu - polskojęzyczne i angielskojęzyczne (spis adresów na końcu pracy)
  • Publikacje własne ruchów neopogańskich: gazety, fanziny, oświadczenia, ulotki itp. (głównie polskie - bibliografia na końcu pracy)
  • Niepublikowane materiały pochodzące od innych badaczy (Wiench, Pełka, Misiuna)
  • Korespondencja z uczestnikami ruchu neopogańskiego w Polsce i wywiad z liderem Rodzimego Kościoła Polskiego Lechem Emfazym Stefańskim przeprowadzony 12. 12. 1998 roku.
  • Inne: płyty i kasety z muzyką neopogańską, zdjęcia itp.
  • Obserwacja uczestnicząca podczas obchodów "Święta Jarego" (20, 21 III 1999) organizowanych przez Zrzeszenie Wiary Rodzimej.

Marek Rau

przypisy

1 Książka ta to: Friedrich – Wilhelm Haack "Neopoganizm w Niemczech. (Powrót Wotana. Religia krwi, ziemi i rasy.)" Kraków 1999 wyd. Nomos, opracowania i artykuły na temat neopogaństwa są zamieszczone w końcowej bibliografii, oraz cytowane podczas całej pracy.

2 Chodzi mi tu o grupy takie jak na przykład: Ordo Templi Orientis, Thee Temple Ov Psychic Youth, Process czy Church of Satan, w których działalności widać wpływy i inspiracje czerpane z pogańskich religii, jednakże trudno je zaliczyć do grup stricte neopogańskich.

3 "Słownik wyrazów obcych." Warszawa 1977 wyd. PWN str.584

4 Harvey Graham i Hardman Charlotte (red.) "Paganism today." London 1996 wyd. Thorsons str. XI

5 Patrz: Barker Eileen "Nowe Ruchy Religijne." Kraków 1997 wyd. Nomos

6 Tamże str. 53

7 "Zasada konstruowania typów idealnych, czyli hipotetycznych form, jakie uczony narzuca na płynną rzeczywistość społeczno- historyczną, aby nadać jej czytelne kontury. [...] budowanie idealnego typu- wzorcowego schematu, z którym następnie porównuje się różne odbiegające od modelu wcielenia, by je lepiej poznać [...]", cytat za: Jadwiga Mozińska Przedmowa w: "Max Weber Etyka protestancka a duch kapitalizmu." Lublin 1994 wyd. Test str. XIV

8 Modern paganism: questions and answers - Inner Sanctum Networks (webmaster@inner-sanctum.com.), również Piotr Wiench zauważa: "Brak strategii nawracania jest charakterystyczną cechą ruchów neopogańskich." w: Wiench Piotr "Poszukiwacze zaginionej tożsamości. Poganie w Europie Środkowo-Wschodniej." (maszynopis w posiadaniu autora) str.16

9 Oba cytaty za: Eister A.W. "Culture crisis and new religions movements" w: Zaretsky I.I.,Leone M.P. (red.) "Religious movements in contemporary America." Princeton 1974 wyd. Princeton University Press str.612- 613

10 Tamże str..613

11 Tamże str.623-624

12 Cytat za: Tadeusz Doktór "Nowe ruchy religijne i parareligijne w Polsce." Warszawa 1999 wyd. Verbinum str.8

13 Amy Simes "Marcian movements: Group transformation and indywidual choices among east midlands pagans." w: "Paganism today" (red.): Harvey Graham i Hardman Charlotte London 1996 wyd. Thorsons str.170- 172

◀ ► Ruch Neopogański (11) ►

Aby komentować Zaloguj się lub Zarejestruj w Tarace.

Do not feed AI...
Don't copy for AI. Don't feed the AI.
This document may not be used to teach (train or feed) Artificial Intelligence systems nor may it be copied for this purpose. (C) All rights reserved by the Author or Owner, Wojciech Jóźwiak.

Nie kopiować dla AI. Nie karm AI.
Ten dokument nie może być użyty do uczenia (trenowania, karmienia) systemów Sztucznej Inteligencji (SI, AI) ani nie może być kopiowany w tym celu. (C) Wszystkie prawa zastrzeżone przez Autora/właściciela, którym jest Wojciech Jóźwiak.
X Logowanie:

- e-mail jako login
- hasło
Zaloguj
Pomiń   Zapomniałem/am hasła!

Zapisz się (załóż konto w Tarace)