Serial: Czytamy, polecamy
Słoma w słownikach
! Do not copy for AI. Nie kopiować dla AI.

Kategoria: Symbole

słoma, chochoł, przysłowia, symbole

Zbyt duży komentarz, do artykułu Wojciecha Jóźwiaka Cannettiego. Słoma i inne symbole masy

Mądrej głowie dość dwie słowie pięć centuryj przysłów tom 1,2,3 Julian Krzyżanowski podaje:

Słomiane Prawo – Za Rysińskim podał Adelberg (s. v. „Starosta”) przysłowie: „Słomiany starosta dębowego ziemianina zwalczy”. Na karcie tytułowej Przypowieści Rysińskiego (wyd. 1618) ręka współczesna mu zapisała: „Subditum chalybaeum aut durum a superiore etiam stramineo damnari posse. Słomiane prawo i żelaznego pana słucze”.

Przypisek ten wskazuje, iż przysłowie nasze poszło z łacińskiego, skądinąd zaś wiemy; iż stosowano je już na lat kilkadziesiąt przed Rysińskim. Bruckner mianowicie zwrócił uwagę, iż aluzję do słomianego starosty ma w Rozmowie nowych proroków, dwu baranów o jednej głowie, napisanej około r. 1567, Marcin Bielski. Istotnie, skarżąc się na samowolę starostów, którzy pod pretekstem dbałości o „dobro pańskie” nadużywają swej władzy i przy rozgraniczaniu królewszczyzny i dóbr szlacheckich „bez miary ściskają ziemiany”. Naszkicował taki obrazek:

Sieje, orze na cudzym słomiany starosta.

Żelazny ziemianinie, tu stój końcu mosta;

Potyć pole zajechał, nie śmiej z pługiem chodzić,

Jeśli co poczniesz gwałtem, tobie będzie szkodzić.

(w. 55-58)

Redakcja rękopiśmienna na pierwodruku Ryśińskiego stanowi uogólnienie stosunków prawnych, bardziej ponoś znamiennych dla krajów innych niż dla Polski.

W Polsce zaś przymiotnik „słomiany” (w znaczeniu: słaby, lichy) utrzymuje się w innej kategorii przysłów, które trudno wyłowić, Adalberg bowiem rozsypał je w różnych miejscach swej Księgi, wyrazu natomiast „słomiany” do indeksu nie wprowadził. Dotyczą one małżeństwa zamożnej czy dzielnej dziewczyny z ubogim czy marnym młodzieńcem i brzmią: „Słomiany kawaler złotej panny dostanie” lub „Słomiany Wojtek złotą Kaśkę znajdzie” co niegdyś Wł. Sabowski mylnie wyjaśniał zdaniem, że o bogatą żonę łatwo, trudniej o dobrą.

Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami A. Kłosińska, E. Sobol, A. Stankiewicz, Warszawa 2005 podaje:

Słoma iron. a. lekcew. Słoma komuś z butów wystaje, wyłazi, wychodzi 

Słomiany l. Iść, stać itp. (jak) na słomianych nogach

Słomiany ogień, zapał

Słomiany wdowiec, słomiana wdowa

Słownik Etymologiczny języka polskiego W. Boryś wydawnictwo literackie podaje:

Słoma od XV w., zdr. słomka. Ogsł.: cz. slama, r. solóma, ch./s. slama. Psł. Solma 'wymłócone źdźbła roślin zbożowych, słoma', najbliższe odpowiedniki w bałt.: stpr. Salme 'słoma', łot. salms 'pojedyncze źdźbło' salmi mn 'słoma'. Z pie. kolema 'źdźbło', por. też pokrewne stwniem. Hal, (dziś niem. Halm) 'źdźbło', łac. culmus 'ts.; słoma; strzecha'. - Od tego słomiany.

Słownik mitów i tradycji kultury Władysław Kopaliński PIW podaje:

Słoma. Siano, wiecheć, gówno – maszerują chłopcy równo przysł., w wojsku austro-węg., składającym się z różnych narodowości, rekrutom, przywiązywano do nóg wiązki siana i słomy, aby nauczyli się rozróżniać znaczenie wyrazów rechts i links, nm. 'w prawo, w lewo'

Słomiany kwaler złotej panny dostanie przysł. Z czasów, gdy łatwiej było się ożenić bednemu kawalerowi niż wyjść za mąż zamożnej dziewczynie.

Słomiany ogień krótókotrwały zapał, entuzjazm, który równie szybko się pojawia, jak znika; człowiek który łatwo się zapala do wszystkiego, ale też szybko się zniechęca, zraża, ostyga w zapale, ma dość, traci serce.

Słomiany wdowiec mąż, którego żona jest chwilowo nieobecna

Słomkowy kapelusz nazwa jednego z portretów Heleny Fourment (zob.) pędzla Rubensa, Londyn National Gall.; przedstawiona na nim kobieta nosi wprawdzie kapelusz, ale nie słomkowy; był to obraz wokó którego ze szczególną siło rozgorzał w Londynie w 1947 spór między zwolennikami a przeciwnikami renowacji (konserwacji pełnej) obrazów dawnych mistrzów.

Słomkowy kapelusz, fr. Un Chapeau de paille d'Italie, krotochwila (Paryż 1851, wyst. Pol. Warszawa 1875) Eugene Labiche'a. Szalona galopada orszaku prowincjuszów przez Paryż w celu znalezienia dowodu niewinności dla rozflirtowanej mężatki – kapelusza z włoskiej słomki, który by zastąpił oryginalny kapelusz owej damy, pożarty przez konia w czasie, gdy spędzała w krzakach słodkie chwile z ognistym oficerem. Film (1927) Rene Claira wg Labiche'a

Chceszli kto moim żołnierzem być miany,

Ujdzie za szyszak kapelusz słomiany. W. Potocki, Pokój mieć ludziom potrzeba na pieczy...

Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisław Skorupka, wiedza powszechna 1968

wypiszę tylko kilka: słomiany 1. s. chochoł, dach, kapelusz, mata, strzecha. Słomiany pokój : Od czasu odjazdu Sulli panował słomiany pokój, na krótko jeno przerywany tzw. drugą wojną Mitrydatową. Ziel. T. Rzym. 428. przysłowia Lepszy żywot słomiany, niż jedwabna śmierć. Lepsza słomiana zgoda, niż złoty proces.

Jeszcze wracając do słownika Kopalińskiego, słowo Chochoł słomiane okrycie roślin, zwł. Krzewów ogrodowych, na zimę; snopek okrywający kopę zboża (a. ul) dla ochrony od deszczu; dawn. okrycie słomiane, chroniące pasterza przed deszczem.

Chochołowa muzyka monotonna, usypiająca, podobna w charakterze do melodii wygrywanej przez Chochoła w Weselu, 3, 37, St. Wyspiańskiego.