Figura Światowita znaleziona w Zbruczu na Podolu w 1848 roku, nie ma 1000 lat, lecz została wykonana w XIX w. na krótko przed swoim powtórnym znalezieniem

Napisać, że figura Światowita znalezionego w rzece Zbruczu na Podolu w 1848 roku, nie pochodzi z przełomu IX i X wieku, lecz została wykonana w dziewiętnastym stuleciu, zakrawa zapewne dla wielu współczesnych wyznawców Słowiaństwa na bluźnierstwo. A jednak taka teza istnieje. Przedstawili ją Oleksij Komar i Natalia Chamajko w artykule z 2011 roku pod tytułem „Idol ze Zbrucza: Zabytek z epoki romantyzmu?”. Zdaniem autorów jest wielce nieprawdopodobne, aby sławny posąg Światowita pochodził z IX lub X wieku. Ukraińscy badacze datują idola na wiek XIX. Przytoczę kilka z ich głównych tez.

1. W IX i X roku nie było na ziemiach słowiańskich tradycji tworzenia kamiennych figur. Innymi słowy, zbruczański bóg nie miałby rówieśników. W tamtych czasach otaczano kultem święte gaje. Panowały bowiem wówczas proste kulty animistyczne. Idea bałwanów kamiennych była praktycznie nieznana.

2. Wyroby kamienne z IX i X wieku nie przypominają w niczym zbruckiego posągu. Są proste, schematyczne, wykonane w prymitywny sposób. Światowit ze Zbrucza natomiast obfituje w wiele złożonych detali, których wykonanie nie należy do najprostszych. Sama koncepcja posągu Światowita jest złożona i skomplikowana, zawiera bowiem bardzo bogatą symbolikę.

3. Światowit został znaleziony w rzece. Rzeka w określony sposób oddziaływała na posąg, tworząc na jego wapiennym materiale specyficzne ślady i osady. Badania archeologiczne wykazały jednak, że posąg znajdował się w wodzie... około 20 lat. Przy założeniu, że posąg zakopano na brzegu i dopiero później dostał się on do nurtu Zbrucza, i tak ślady oddziaływania gleby i środowiska na posąg są zbyt małe, aby można było określić ich wiek na kilka stuleci.

4. Ideę posągu ze Zbrucza jako przedmiotu kultu miał legitymizować fakt, że w pobliskiej wiosce na wzgórzach Miodoborach znaleziono pozostałości po sanktuarium słowiańskiego idola. Bardziej współczesne badania wykazały jednak, że tamten gród w niczym nie różnił się od innych, sąsiednich średniowiecznych wiosek. Znaleziona tam duża liczba dewocjonaliów chrześcijańskich, pieczęci i monet świadczy zdaniem archeologów, że miejsce było książęcym ośrodkiem administracyjnym z XII – XIII wieku. W wykopaliskach znaleziono także wiele elementów wyposażenia jeździeckiego, co może wskazywać, że w rzekomym miejscu kultu po prostu stacjonował garnizon. Co ciekawe, na tym etapie badań powstała tak zwana pętla cytowań. Ci, którzy popierali ideę ośrodka kultu w Miodoborach powoływali się na znalezienie Światowita w Zbruczu, a ci, którzy chcieli dowieść autentyczności słowiańskiego idola powoływali się na domniemaną tezę, że w Miodoborach istniało sanktuarium.

5. Posąg został odkryty w epoce romantyzmu, kiedy to kulty słowiańskie przeżywały swój renesans. Tworzenia figur nawiązujących do zaginionej religii Słowian było wówczas bardzo modne. Niektóre detale posągu (sroga mimika, nagość) doskonale odpowiadają temu, jak ludzie epoki romantyzmu wyobrażali sobie słowiańskie bóstwa.

6. Czworościenna forma posągu została oddana bardzo precyzyjnie. Ze śladów można wnioskować, że rzeźbiarz pracował pewnie i swobodnie posługiwał się narzędziami. Ten, kto wyrzeźbił słup, musiał posługiwać się kątomierzem i pionem. Ściany słupa są idealnie proste i dokładnie oszlifowane.

7. Autorzy przypisują autorstwo posągu dziewiętnastowiecznemu poecie Tymonowi Zaborowskiemu. Mieszkał on w okolicach znalezienia idola. Pasjonował się kulturą słowiańską. Znał opis Swantewita z kroniki Saxo Gramatyka. Znał też ikony i rzeźby z okresu scytyjskiego. Innymi słowy, poeta miał styczność ze sztuką, której elementy znajdują swoje dokładne odwzorowanie w detalach posągu ze Zbrucza. Ponadto Zaborowski opisywał w swoich utworach tę samą symbolikę, która została uwieczniona na słynnym czworobocznym posągu.
   

Tak w telegraficznym skrócie wyglądają tezy artykułu. Analiza badaczy brzmi spójnie i wiarygodnie. Przywodzi mi to na myśl kilka innych duchowych zabytków o niejasnym rodowodzie.

Czy znacie twór występujący pod nazwą handlową „Karty cygańskie”? Są to karty do wróżb, które można kupić w każdym sklepie ezoterycznym. Próbowałam się dowiedzieć, skąd ten gadżet właściwie się wziął. Na wszelkich stronach poświęconych tym kartom czytam sakramentalne i nieśmiertelne: pochodzenie tych kart nie jest do końca znane. Przyjrzyjmy się zatem i spróbujmy odgadnąć sami. Obrazki są ciekawe, choć proste. Mamy karty przedstawiające Kochankę, Kochanka, Zazdrość, Miłość, Dom, Chorobę itp. Faktycznie tematyka zdaje się przystawać do tego, co zazwyczaj wróżyli ludziom Cyganie. Tylko, że Cyganki wróżyły z ręki albo z kart klasycznych. Z tego co wiem, pisał o tym nawet słynny badacz kultury Cygańskiej, Jerzy Ficowski. Zresztą skąd Cyganie mieliby brać specjalne, obrazkowe karty? Czyżby wozili ze sobą kolorowe drukarki laserowe? Wygląda na to, że to, co znamy pod nazwą „Karty Cygańskie” to po najprawdopodobniej dwudziestowieczny wynalazek jakiegoś New Age’owego wydawcy. Albo nawet samego Piatnika.

Podobna sytuacja odnosi się do kolorów, jakie rzekomo są przypisane czakrom. Jest to pomysł współczesny. Była na ten temat wzmianka w bardzo ciekawym tekście Wojciecha Usarzewicza „Rys historyczny New Age” w Tarace. Wiedza o rzekomych kolorach czakr nie pochodzi z rdzennego hinduizmu. Kolory przypisane czakrom w latach ’60 zeszłego wieku.

Podobnie rzecz ma się ze słynną Dezyderatą, poematem, który uważano za zabytek literacki z XVII wieku, aż w końcu okazało się, że jest to wiersz napisany przez Maxa Ehrmanna w 1927 roku.

Zastanawiam się czasem, ile jeszcze narzędzi z naszego duchowego niezbędnika, które traktujemy jako dziedzictwo po rdzennych wierzeniach sprzed wielu stuleci, jest tak naprawdę dziewiętnasto- lub dwudziestowiecznym wymysłem?

Karty cygańskie, mimo iż raczej nie są tak cygańskie jak się wydają, mają wiele uroku. Kolory czakr, mimo iż wymyślone dopiero w dwudziestym wieku, pomagają wielu osobom przy medytacji. A już rozczarowania datą powstania Dezyderaty zupełnie nie rozumiem. Czy fakt, że tekst nie pochodzi sprzed stuleci umniejsza jego wartość?

Tak samo jest ze Światowitem z Liczkowiec. Możliwe, że Światowit faktycznie nie jest aż taki... kultowy na jakiego wygląda. Ale czy to umniejsza jego wartość? Nadal pozostaje ciekawym zabytkiem o pięknej symbolice. Nadal jest ręcznie wykonanym dziełem sztuki, w które twórca, kimkolwiek był, włożył wiele pasji. Piękne dzieło, pozostaje pięknym dziełem, niezależnie od tego kiedy powstało i kto je stworzył.

Artykuł omawiany: Oleksij Komar, Natalia Chamajko, "Idol ze Zbrucza: zabytek epoki romantyzmu?" na płycie CD jako suplement do XXXIV tomu "Materiały i sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego", Rzeszów 2013.