To co tu piszę, jest dalszym ciągiem tekstu „Paleolit, neolit, post-neolit” z 18 września br. (2012). Słowa „neolit” używam tu trochę inaczej niż zwykle. Neolit w ścisłym sensie to okres w dziejach ludzi, kiedy wciąż używali kamiennych narzędzi (z krzemionki lub z obsydianu), ale te narzędzia polerowali. Technologia ta zbiegła się z innym i ważniejszym przełomem w technologii zdobywania żywności: z wynalezieniem rolnictwa. W społecznościach neolitycznych głównym źródłem pożywienia stały się uprawiane rośliny, przede wszystkim zboża; wkrótce dołączono do nich produkty z przydomowej hodowli zwierząt. Rolnictwo było przełomem w historii ludzi, ponieważ umożliwiło niespotykaną wcześniej ich koncentrację w terenie; co z kolei umożliwiło specjalizację zawodów, powstanie miast, władzy, państwa i pisma – czyli cywilizacji.

Neolityczna rewolucja miała negatywne strony: powstanie klas żyjących na koszt poddanych, a skutkiem tego wyzysk i niewolę, lekceważenie ludzkiego życia – bo ludzi był nadmiar, byli „masą”; powstały religie stosujące ofiary z ludzi czyli obrzędowe zabijanie, często masowe. To wszystko i inne czynniki składają się na „neolityczne obciążenie” lub „neolityczny defekt”, który trwa wciąż, chociaż sama technologia narzędziowa zmieniła się kilkakrotnie, bo kamień zastapiono przez brąz i żelazo, a niedawno doszły do tego silniki, elektryczność, informatyka i cała nowoczesna technologia.

„Neolitem” nazywam w skrócie wszystkie te zjawiska społeczne, w których występuje człowiek masowy - tłumny, podporządkowany, zniewolony, zapracowany, ogłupiony i niewykorzystujący swojego potencjału. Niezależnie od tego, jakich zamiast wygładzonego kamienia używa narzędzi. Nie jest to definicja „neolitu”, tylko naprowadzenie na sens tego pojęcia. Co jest, a co nie jest neolitem w tym sensie, zostawiam więc wnikliwości czytelnika.

Neolit nie jest komfortowy. Gatunek człowiek nie przystosowywał się ewolucyjnie przez wcześniejszą swoją historię do neolitycznego sposobu życia. Nie jesteśmy biologicznie przystosowani do życia w tłumach-masach, ani do zamkniętych pomieszczeń, ani do nieustannej pracy ze zgiętym kręgosłupem lub do siedzenia godzinami. Na większość z nas toksycznie wpływa podporządkowanie rozkazom. Nie jesteśmy przystosowani do odżywiania się ziarnem zbóż (dla części z nas pszenica jest niejadalna lub szkodliwa, a ryż oczyszczony nie zawiera witaminy B), ani do nadmiaru węglowodanów, cukru i tłuszczu. Jesteśmy zwierzętami biegającymi: cała nasza sylwetka i budowa ciała świadczy o przystosowaniu do biegu. Bieganie nas wręcz stworzyło, w tym nasz mózg. Drugi czynnik, wyróżniający nas wśród ssaków, to zamiłowanie do wody. Step do biegania (za zwierzyną) i brzeg jeziora, rzeki, morza, to był nasz naturalny świat, który wciąż nosimy w sobie, w swoich mięśniach i kościach.

Neolit był nie-komfortowy, więc od neolitu, od neolitycznego sposoby życia, uciekano. Ucieczki od neolitu uskuteczniano na kilka sposobów, o nich poniżej:

1) Ucieczka w górę, czyli przez wejście do klasy arystokracji lub stanie się arystokracją. - Przestać być wyzyskiwanym pracownikiem-niewolnikiem przez wejście do klasy „drapieżników” żywiących się produktami pracy poddanych. Arystokraci zyskiwali wolność od mozolnej neolitycznej pracy, przede wszystkim tej na roli. Mając siłę, mogli zarezerwować dla siebie przestrzeń; zauważ ich zamiłowanie do rozległych parków, terenów łowieckich itp. miejsc do obcowania z przyrodą. Pierwotny las w Puszczy Białowieskiej zachował się dlatego, że był terenem łowieckim władców najpierw polskich, potem rosyjskich.

2) Ucieczka do pasterstwa. Hodowla zwierząt została wynaleziona przez neolitycznych rolników. Pasienie zwierząt stało się następnie specjalnością w ramach gospodarki rolniczej, a w sprzyjających temu miejscach usamodzielniło się i oderwało od rolnictwa. Na Wielkim Stepie (stepach czarnomorskich i środkowo-azjatyckich), na Półwyspie Arabskim i Saharze, we wschodniej Afryce powstały całe wielkie społeczności, wręcz osobne cywilizacje oparte o pasterstwo. Utrzymanie się z pasterstwa pozwalało uniknąć większości defektów neolitu. Pasterstwo reniferów pozwoliło zasiedlić skrajne środowisko euro-azjatyckiej tundry. (Ale nigdy nie zaistniało w Ameryce.) Na podobnej drodze byli Indianie Prerii, którzy nauczywszy się hodowli koni porzucili wcześniejsze rolnictwo.

3) Ucieczka w pionierstwo czyli zasiedlanie „dzikich” krajów. Minus był taki, że przeważnie pionierzy mogli prowadzić nie-neolityczne życie krótko, bo najdalej po kilku pokoleniach byli wypierani przez neolityków: rolników i „panstwowców”. Taki był los pionierów amerykańskiego Dzikiego Zachodu (patrz gorzkie filmy „Jeremiah Johnson” lub „Tańczący z wilkami”) lub bliższych nam Kozaków.

4) Ucieczka w morze. Aprowizacja z morza zawsze miała więcej wspólnego z przed-neolitycznym łowiectwem-zbieractwem niż z rolnictwem. Również skutki kulturowe i świadomościowe życia z morza były odmienne niż przy rolnictwie i przypominały kulturowe zjawiska przed-neolityczne.

5) Ucieczka merkuriańska. Merkurianami nazwał Slezkine mniejszości żyjące z handlu, pośrednictwa i innych zajęć „merkurialnych” czyli wymagających intelektu, przestrzennej ruchliwości (często wręcz wędrownego trybu życia), przystosowania do zmieniających się warunków i oportunizmu, czyli zręcznego chwytania okazji. Merkurianami byli (lub są) w Europie i na Bliskim Wschodzie Żydzi i Cyganie (każdy naród na swój sposób), w Indiach zaratusztrianie-Parsowie. (O książce Slezkine'a czytaj: „Ulga! - czyli Żydzi nareszcie zdesakralizowani” - w Tarace.)

Po co nam powyższy podział? Po to, żeby wiedzieć, gdzie skutecznie szukać szamańskich inspiracji. Bo szamanizm jest zjawiskiem zdecydowanie nie-neolitycznym. Więcej: tam gdzie wchodzi neolit – ze swoim rolnictwem, poddaństwem, zagęszczeniem ludzi, wyniszczającą pracą, z mentalnością tłumu lub masy, z religiami morderców i państwowym przymusem, tam szamanizm zanika, jest zapominany lub zostaje celowo wytępiony.

Do czasów współczesnych lub niedawnych szamanizm przetrwał w społecznościach nie-rolniczych, więc pozostających poza szeroko rozumianym neolitem: zarówno u przed-neolitycznych Aborygenów Australii, jak i u ludów, którym udała się ucieczka od neolitu. Do nich zaliczają się arktyczni euro-azjatyccy pasterze reniferów: Lapończycy-Samowie, Nieńcy, Jukagirzy, Czukcze; środkowo-azjatyccy stepowi pasterze: Mongołowie, Tybetańczycy, Tuwińczycy; dalej Mandżurowie, z których wprawdzie część uprawiała ziemię, ale z powodu klimatu bardziej opierali się na (nie-neolitycznym) rybołówstwie i myślistwie.

Gdy szukamy szamanizmu lub jego pozostałości, przeważnie ukrytych wśród innych kulturowych treści, powyższa lista daje nam mapę, gdzie szukać. A więc, poza społecznościami przed-neolitycznymi w sensie ścisłym:

1) u arystokracji. Tym przypadkiem są zabytki ideologii bliskiej szamanizmowi w polskich szlacheckich legendach herbowych; tu należy przypowieść o Godzambie;

2) u pasterzy. „Klasyczny”, eponimiczny szamanizm przetrwał u Nieńców, Samów, Buriatów, Tuwińców;

3) u pionierów czyli w krajach mających tradycje życia na skraju cywilizacji u progu ziemi dziewiczej;

4) w społecznościach nadmorskich – narzuca się przykład Normanów;

5) u merkurian – chociaż tam z odpowiednią ostrożnością.

Wojciech Jóźwiak