Oryginał: The Jesus Puzzle. Pieces in a Puzzle of Christian Origins, © Earl Doherty 1997. W Tarace z uprzejmą zgodą Autora. In Taraka with the kind

Oryginał: „The Jesus Puzzle. Pieces in a Puzzle of Christian Origins”, © Earl Doherty 1997. W Tarace z uprzejmą zgodą Autora. In „Taraka” with the kind permission of the Author.

Przekład: Jerzy Florczykowski

Poniższy artykuł ukazał się w Journal of Higher Criticism, (jesień 1997), publikowanym przez Institute for Higher Critical Studies (Instytut Wyższych Studiów Krytyki) z siedzibą na Uniwersytecie Drew w Madison w stanie New Jersey. Niniejsza uwaga została zamieszczona na prośbę redaktorów, J. Darrella Doughty i Roberta M. Price’a.

To, że Jezus był człowiekiem, który żył i nauczał w Palestynie, w początkach pierwszego wieku, który zapoczątkował religijny ruch skupiony na nim samym, który rozwinie się, by stać się jedną z wielkich religii świata - może wydawać się dość uczciwym stwierdzeniem. Pogląd ten stał się podstawą prawie 2000 lat trwającej chrześcijańskiej wiary i pozostaje punktem wyjścia dla prawie wszystkich naukowych badań początków chrześcijaństwa, a jednak - umieszczenie tak prostego założenia w danych dokumentarnych - jest niezwykle trudnym zadaniem, zagadką, której rozwiązanie okazuje się uparcie, kłopotliwie i irytująco nieuchwytne.

Gdyby nam się udało zredukować złożoność danych do szeregu identyfikowalnych elementów, zawartych w szerszym kontekście czasowym, w których chrześcijaństwo powstało, moglibyśmy pomyśleć listę dziesięciu kawałków puzzla:

Kawałek nr 1: Zmowa milczenia

W korespondencji z pierwszego półwiecza chrześcijaństwa - w tym w listach przypisywanych Pawłowi oraz w innych epistołach sygnowanych imionami takimi jak: Piotr, Jakub i Jan - nie można znaleźć historii znanej z Ewangelii. Gdy ci autorzy mówią o ich boskim Chrystusie, głosy o Jezusie z Nazaretu są praktycznie niesłyszalne, w tym te dotyczące szczegółów życia i posługi oraz okoliczności jego śmierci i przypisywanym mu nauk. Jako źródło etyki chrześcijańskiej często identyfikowany jest sam Bóg. Nikt nie mówi o cudach dokonywanych przez Jezusa, o jego apokaliptycznych przepowiedniach, jego poglądach na jakiekolwiek z wielkich kwestii jego czasu. Nigdy się nie wspomina o fakcie, że nauczał osobiście, o tym, że powoływał apostołów; brak również odwołania się do jego dyrektywy niesienia posłania do narodów świata. Nikt w retrospekcji nie patrzy na życie i służby Jezusa jako genezę ruchu chrześcijańskiego, ani jak na główny punktu w historii zbawienia. Wielcy bohaterowie historii Jezusa: jego matka Maryja, ojciec Józef, Jan Chrzciciel, jego zwiastun, jego zdrajca Judasz, jego kat Piłat — żadna z tych postaci nie doczekała się wzmianki w całej chrześcijańskiej korespondencji pierwszego wieku n.e. Co do miejsc świętych - to nie można znaleźć żadnego, ponieważ żaden autor listów ani słowem nie wspomina któregokolwiek miejsca związanego z karierą Jezusa, nawet Kalwarii, gdzie umarł za grzechy świata, albo pustego grobu, z którego zmartwychwstał, aby zagwarantować powszechne zmartwychwstanie.

Ostatnimi czasy, jedno wyraźne umiejscowienie Chrystusa  (oskarżenie w Pierwszym Liście do Tesaloniczan [2: 15-16], głoszące, że Żydzi w Judei zabili Pana Jezusa) zostało, jako wtrącenie, odrzucone przez większość dzisiejszych liberalnych uczonych. [1] Podobnie jedyny epizod Ewangelii - do którego św. Paweł zdaje się nawiązywać, to słowa Jezusa o chlebie i winie w trakcie tego, co on nazywa „Wieczerzą Pańską” (w Pierwszym Liście do Koryntian 11: 23n) - można interpretować jako mityczną scenę, którą Paweł sam zaobserwował w rezultacie objawienia (patrz: Kawałek nr 5). Inaczej mówiąc, żaden poza-ewangeliczny autor pierwszego wieku nie wygłasza jakiegokolwiek oświadczenia, które odwoływałoby się do boskiego duchowego Syna i Chrystusa, którego oni wszyscy uwielbiali i u którego szukali zbawienia; człowieka, który niedawno chodził po piaskach Palestyny, nauczał, prorokował i czynił cuda, człowieka straconego przez Poncjusza Piłata w Wielki Piątek pod Jerozolimą, który wstanie z pobliskiego grobu w wielkanocną niedzielę rano. Ta „zmowa milczenia” jest równie powszechna, jak zdumiewająca.

(Patrz: Część pierwsza: "Zmowa milczenia” w głównym artykule).

Historii ewangelicznego Jezusa również brakuje w niechrześcijańskich zapiskach z tamtych czasów. Filon z Aleksandrii, żydowski historyk Justus z Tyberiady i Pliniusz Starszy, również kolekcjonerzy doniosłych zjawisk naturalnych, wcześni rzymscy satyrycy i filozofowie — wszyscy oni milczą. Pliniusz Młodszy, w liście do Trajana z Bitynii z około 112 n.e., nie mówi o Chrystusie w kategoriach historycznych. Słynny fragment Józefa Flawiusza - znajdujący się w Antiquities XVIII 63 – 64 („Dawne dzieje Izraela”), uznaje się obecnie, w jego obecnej formie, jako chrześcijańską wstawkę, a argumenty, że pierwotne nawiązanie do Jezusa albo było tam, albo może być wydobyte z obecnego - załamuje się wobec powszechnego milczenia na temat takiego odniesienia części chrześcijańskich komentatorów aż do IV wieku. [2] Jeśli chodzi o odniesienia w Antiquities 20 do Jakuba, jako „brata Jezusa, zwanego Chrystusem”, to ten fragment też nosi ślady chrześcijańskiej interwencji. [3] Zwrot, pierwotnie użyty przez Józefa Flawiusza, może mieć to samo znaczenie, jak słowa Pawła, w których to określa on Jakuba jako "brata Pańskiego" (List do Galatów, 2:19), ale bez odnoszenia się do relacji rodzeństwa z Jezusem, lecz do pozycji Jakuba w bractwie jerozolimskim, która była prawdopodobnie powszechnie znana. Być może później chrześcijańscy kopiści zmienili wyrażenie (pod wpływem Mateusza 1:16), co uczyniło je bardziej „historycznym” - po tym, jak wypracowana została postać Jezusa z Nazaretu.

(W celu pełnego zbadania i częściowego przemyślenia pytania Józefa Flawiusza -  patrz: artykuł uzupełniający nr 10: Josephus Unbound: Reopening the Josephus Question Józef Flawiusz bez ograniczeń — ponowne otwarcie pytania Józefa Flawiusza).

Rzymski historyk Tacyt, (Annales 15:44), jest pierwszym pogańskim pisarzem, mówiącym o Jezusie jako o człowieku ukrzyżowanym przez Piłata. Zamiast przedstawiania informacji wykopanych z archiwum (Rzymianie raczej nie zachowywali zapisów niezliczonych ukrzyżowań w całym imperium, które wówczas już od stu lat były praktykowane), Tacyt prawdopodobnie oparł się na chrześcijańskich pogłoskach o człowieku, założycielu ruchu, które zaczynały krążyć w Rzymie w jego czasach (ok. 115 r. n.e.). Z drugiej strony, są też tacy, którzy wątpią w autentyczność tego fragmentu. W tym samym czasie, raport Swetoniusza (Klaudiusz, 25) o Żydach, w Rzymie agitujących za „Chrestosem” za panowania Klaudiusza, jest tak krótki i niekonkretny, że nie może dotyczyć Chrystusa i chrześcijan w ogóle. W każdym razie autor nie był świadkiem historycznego Jezusa.

Jeśli chodzi o odniesienia do Jezusa w żydowskim Talmudzie — nawet jeśli niektóre uwagi są przypisane rabinom, którzy cieszyli się sławą pod koniec pierwszego wieku (nie wcześniej) - nie zostały one spisane przed trzecim wiekiem, a więc nie są wiarygodne. W każdym przypadku są one tak enigmatyczne i chybione, że raczej trudno je identyfikować z postaciami z Ewangelii.

(Jeśli chodzi o nie-chrześcijańskie świadectwa Jezusa, patrz: PostScript w głównym art.)

Kawałek nr 2: Transcendentalny Chrystus i brakujące równanie

Kiedy wcześni autorzy, tacy jak Paweł, mówią o ich „Jezusie Chrystusie”, robią to w kategoriach wyłącznie mitologicznych. On jest synem Boga w niebie, jak mówi Pismo Święte, jest połączony z wierzącymi w mistyczny sposób. Jezus Chrystus jest samą istotą Boga, istniejącym przedwiecznie obrazem Ojca. Przez niego Bóg dokonuje aktu tworzenia, a jego moc podtrzymuje cały wszechświat. Chrystus jest również kosmicznym odkupicielem, który zstąpił z nieba, aby ponieść ofiarną śmierć (ziemski czas i miejsce nie są określone), a następnie został wywyższony i zasiadł na tronie u boku Boga. Dzięki temu zbawczemu dramatowi, Chrystus podporządkował demoniczne duchy powietrza, które nękają ludzkość, on także dusze sprawiedliwych zmarłych wydobył z Szeolu, [4] dano mu władztwo nad wszystkimi nadprzyrodzonymi i ziemskimi potęgami, on również pojednał odseparowany wszechświat z Bogiem i otrzymał boskie tytuły, dawniej zarezerwowane tylko dla Boga.

Mocna rzecz. A wszystko to w ciągu dwóch dekad, lub mniej, domniemanego życia człowieka, życia, które najwyraźniej umknęło z umysłów tych pierwszych wierzących w kosmicznego Syna, jako że oni nie podają żadnej wzmianki o nim, ani też o żadnym połączeniu między nimi dwoma. We wszystkim, co Paweł i inni mają do powiedzenia na temat wiary, nikt nie podnosi potrzeby wiary w to, że Jezus z Nazaretu był Synem Boga i Mesjaszem. Szczególnego równania: „Boski, duchowy Syn = Jezus z Nazaretu, niedawno obecny na ziemi" - nigdzie nie ma.

Nawet śmierć Chrystusa jest przedstawiana w kategoriach mitycznych. Fragmenty takie, jak w Pierwszym Liście do Tesaloniczan 4:13 („…wierzymy, że Jezus umarł i zmartwychwstał”) i wyraźne wskazanie Pisma, jako źródła doktryny Pawła, że Chrystus umarł za nasze grzechy (1 Koryntian 15: 3), sugerują, że śmierć Chrystusa była artykułem wiary, a nie zapamiętanym wydarzeniem historycznym. Tak samo, oczywiście, dotyczy zmartwychwstania. Paweł nigdy nie umieszcza śmierci Jezusa w historycznym osadzeniu — on nawet nie mówi nam, że Chrystus został osądzony — zaś w Pierwszym Liście do Koryntian 2:8 przypisuje odpowiedzialność za ukrzyżowanie „władcom tego świata”, którzy nieświadomie ukrzyżowali „Pana chwały”, a tym samym zapewnili sobie przeznaczenie w postaci ich własnej destrukcji.

Choć znaczeniu wyrażenia „władcy tego świata” poświęcono wiele dyskusji, waga opinii [5] spadła po stronie władzy demonów, którzy, jak sądzono, zamieszkiwali niższe sfery niebieskie i byli odpowiedzialni za zło świata i jego oddzielenie od Boga. Interpretacja ta jest wspierana, przez odniesienia do demonicznych mocy w relacji z działaniami Chrystusa, w Liście do Kolosan 2:15 i Efezjan 3:10, także w rozdziale 9. Wniebowstąpienia Izajasza, który opisuje zstąpienie Syna poprzez sfery niebieskie i oświadcza, że on zostanie zawieszony na drzewie „przez boga tego świata”, czyli szatana i aniołów jego firmamentu. Oni też nie wiedzą, kim on jest (9: 13,15).

(Zob. artykuł uzupełniający nr 3: Kto ukrzyżował Jezusa. )

Drugi List do Tymoteusza 1: 9 to kolejny fragment, który nawiązuje do ponadczasowego świata górnego, w związku z określeniem aktu odkupienia "…łaski, która nam dana została w Chrystusie Jezusie przed wiecznymi czasami…”. Wiedza o tym została dopiero teraz ujawniona przez objawienie Jezusa Chrystusa, zbawiciela (2 Tymoteusz, 1:10), „Ukazana zaś została ona przez pojawienie się naszego Zbawiciela Chrystusa Jezusa pro chronon aionion…”). Znaczenie tej greckiej frazy jest również bardzo dyskutowane, [6] jednak wydaje się być próbą przekazania, że zbawczy akt Chrystusa miał miejsce poza normalnymi granicami czasu i przestrzeni, w górnym platońskim królestwie Boga.

Pełniejsze omówienie tego „kawałka”, patrz: Część druga — kim był Jezus Chrystus? oraz artykuł uzupełniający nr 3. “Who Crucified Jesus?” (Kto ukrzyżował Jezusa?) i nr 8. “Christ as 'Man' ” (Chrystus jako „człowiek”).

Kawałek nr 3: Czas Apokalipsy

Skąd Paweł i inni apostołowie, tacy jak on, wiedzieli o Synu i Odkupicielu? Czy to poprzez słowa i czyny Jezusa na ziemi? Dzięki przekazom o nim tych, którzy byli świadkami jego posługi? Nie, Paweł dowiedział się o Synu poprzez objawienie i Pismo Święte. Bóg wybrał, „aby objawić Syna swego przeze mnie”, mówi w Liście do Galatów 1:16. Autor Listu do Efezjan, w 3: 4-5, daje nam główne elementy nowego odkrywczego dramatu: „…tajemnicy Chrystusa. Nie była ona oznajmiona synom ludzkim w poprzednich pokoleniach, tak jak teraz została objawiona przez Ducha świętym Jego apostołom i prorokom…”. Paweł zwraca się do Pisma Świętego (List do Rzymian 1: 2, Pierwszy List do Koryntian 15: 3-4) jako źródła swojej Ewangelii, swojej wiedzy o Chrystusie i Jego zbawczego dzieła. Jest to Bóg, przez Ducha Świętego, który dostarczył tę ewangelię, Bóg, który wyznaczył apostołów, takich jak Paweł, by nieśli przesłanie. Wszystko to jest sformułowane w języku objawienia, ze słowami takimi jak: phaneroo, apokalupto, epiphaneia. [7]

Istnienie i rola boskiego Syna było dotychczas nieznane. Był tajemnicą, „tajemnicą” skrywaną przez długie wieki przez Boga w niebie, teraz ujawnioną wraz z korzyściami płynącymi z Jego aktu zbawienia. To jest to, co Paweł i inni autorzy listów ciągle nam mówią: w Liście do Rzymian 3: 21F, 16: 25-27, Liście do Kolosan 1:26 i 2: 2, w Pierwszym Liście św. Piotra Apostoła 1:20. Oni wcale nie podają niczego o człowieku Jezusie, a nawet, jak w Liście do Tytusa 1: 2-3, często nie pozostawiają miejsca na taką postać w ich obrazie początków ruchu chrześcijańskiego.

Zamiast tego, mówią o Chrystusie jako obecnym teraz na ziemi (np. w Pierwszym Liście do św. Jana Apostoła 5:20), gdzie został wysłany przez Boga, który także zesłał Ducha. (Duch i Syn są czasami związani, jak w Liście do Rzymian 8: 9, Liście do Galatian 4:6, Liście do Filipian 1:19). Jak to listy Pawła [8] przekazują, poprzez wykorzystanie ich wszechobecnego wyrażenia „w Chrystusie” lub „przez Chrystusa” ( np. Rzymian 6:11, Ef 1: 4, Tytusa 3: 6), Chrystus jest duchowym medium, przez które Bóg objawia się i wykonuje swoją pracę na świecie. Jest mistyczną siłą, częścią i interakcją z jego wyznawcami i jest boskim agentem zbawienia. Wszystko to znajduje się wyraźnie na kartach listów Nowego Testamentu, podczas gdy obok zieje pustka odnośnie Ewangelii Jezusa.

(Patrz: Część druga — Kim był Jezus Chrystus? oraz artykuł uzupełniający nr 6: The Source of Paul's Gospel Źródło Ewangelii Pawła).

Kawałek nr 4: Mitologiczny Obraz Czasu

Gdy przyjrzymy się mitologicznym cechom, rzekomo przypisywanym historycznemu Jezusowi tuż po jego śmierci, okazuje się, że wszystkie one mają swoje korzenie we współczesnej religijnej filozofii. Rozwijająca się koncepcja, że (??) coraz bardziej transcendentny Bóg wymaga pośrednika, aby mieć kontakt ze światem podstawowej materii, doprowadziły do (??) wynalezienia wtórnych sił boskich w zarówno greckiej jak i żydowskiej myśli. Dla Greków, a także filozofów hellenistycznego judaizmu, takich jak Filon, Logos [9] – pojęcie głównie abstrakcyjne – stał się platońskim pośrednikiem, który był obrazem Boga, siłą, która wyprodukowała kreację i ciągły kanał duchowej komunii między Bogiem a ludzkością. [10] Wszystkie te właściwości są obecne w początkowej chrześcijańskiej wizji duchowego Chrystusa.

W myśli żydowskiej postać personifikowanej Mądrości była wyobrażana jak emanacja Boga, jego komunikatywny aspekt, ta która przyniosła ludzkości wiedzę o nim i jego woli. Ona opracowała swój własny mit o powrocie do świata i zapraszała mężczyzn i kobiety, aby uczyli się od niej (jak w Księdze Przysłów, Księdze Barucha, Księdze Mądrości). W końcu stała się bardzo podobna do Logosu, opisana jako agent Bożego stworzenia i mocy Bożej, która przenika i podtrzymuje wszystko (Księga Mądrości 7: 22-30). Była partnerką tronową (??) Boga i jego wiernym obrazem.

Cechy te też są częścią języka o Chrystusie, używanym przez Pawła i jego współczesnych. Chrystus siedzi po prawicy Boga, to dzięki niemu „wszystko się stało się i dzięki któremu także my jesteśmy” (Pierwszy List do Koryntian 8: 6); on też podtrzymuje wszechświat przez jego słowo władzy (List do Hebrajczyków 1: 3, List do Kolosan 1: 15f). Tak jak Logos i Sophia (Mądrość) - tylko Syn „zna” Ojca, a ludzkość może tylko poznać Boga poprzez Syna.

(Patrz: Część druga — kim był Jezus Chrystus? oraz artykuł uzupełniający nr 5: Tracing the Christian Lineage in Alexandria - Śledzenie chrześcijańskiego rodowodu w Aleksandrii).

Kawałek nr 5: Bóstwa zbawiciele w warstwowym wszechświecie

Najbardziej popularnym wyrazem wiary, w czasach które były świadkiem powstania chrześcijaństwa, nie była oficjalna państwowa religia „olimpijskich” bogów, ale kulty zbawienia znane jako „religie misteryjne”. Każda z nich miała swego boga zbawiciela lub boginię, takich jak: Mitra, Dionizos, Attis, Izyda, Ozyrys. Większość z tych kultów posiadała mit, w którym zbawicielskie bóstwo pokonało śmierć w jakiś sposób — niekoniecznie później zmartwychwstało — lub wykonywało jakiś czyn, którego efekty gwarantowały dla wtajemniczonych szczęście na tym świecie i szczęśliwe życie w następnym. Ich rytuały zawierały komunijne święte posiłki, często z udziałem takich rzeczy jak chleb i wino, zdradzające duże podobieństwo do chrześcijańskiego sakramentalizmu — mit „Pańskiej Wieczerzy” Pawła może również być pod wpływem mitrajskich odpowiedników — a mistyczne relacje między inicjowaniem i bóstwem są bardzo podobne do tych, wyjaśnionych przez Pawła w jego rozdziale o wierze chrześcijańskiej. Choć chrześcijaństwo i pogańskie kulty w miarę upływu czasu oddziaływały na siebie, oba można uznać za mniej lub bardziej niezależne gałęzie tego samego szerokiego drzewa świata starożytnego.

(W kwestii misteriów - patrz: Część druga: Kim był Jezus Chrystus? oraz artykuł uzupełniający nr 6: The Source of Paul's Gospel: Learning of a Sacred Meal Źródło Ewangelii Pawła. Nauka o świętych posiłkach i Response to Miles. Odpowiedź Miles’owi)

W okresie na przełomie er platonizm podzielił wszechświat na ponadczasową, doskonałą wyższą sferę (zawierającą „prawdziwą” rzeczywistość, dostępną intelektowi) i niedoskonały, przemijający świat materii, jako jej kopię. Uważano, że mityczna aktywność kultowych bogów ma miejsce w tamtym górnym wymiarze rzeczywistości i ma wpływ na znajdująca się poniżej ludzkość. (taki platoński styl myślenia wykazywał tendencję do zastępowania starszych obrazów mitu, które uważały, że aktywność bogów miała miejsce w pierwotnej, świętej przeszłości). Łączono to z innymi, bardziej popularnymi poglądami, które traktowały wszechświat jako twór wielowarstwowy, poczynając od świata materii podstawowej, gdzie bytowali ludzie, do najwyższego poziomu czystego ducha, gdzie bytował najwyższy Bóg. Warstwy między (zazwyczaj siedem plus powietrze, lub „firmament”, między Ziemią a Księżycem) były zasiedlone przez różnego rodzaju anioły, duchy i demony. Ci ostatni, odpowiedzialni za zło, które dotknęły ludzkość, a w myśli żydowskiej związani z Szatanem, wypełniały najniższą warstwę ducha i były traktowane jako część królestwa „ciała” [11], odcinając ziemię od nieba.

Aby wykonać swoje zbawcze dzieło, zbawczy bogowie zstępowali do niższych krańców świata duchowego, coraz bardziej upodobniając się do niższych materialnych form: Attis, na przykład — jak Julian „Apostata” relacjonuje w Orations V — do poziomu tuż powyżej księżyca, Chrystus, jak wskazuje Paweł w Pierwszym Liście do Koryntian 2:8, podobnie jak autor Wniebowstąpienia Izajasza 9 — do sfery szatana i jego mocy na firmamencie. Tutaj Chrystus, przyjmując „podobieństwo” do ciała i człowieka, (Wniebowstąpienie 9:13 i List do Filipian 2, 7-8), został ukrzyżowany. Jak z fragmentów Listu do Efezjan 6:12 wynika, toczy się kosmiczna bitwa o kontrolę nad światem między siłami ciemności, kierowanymi przez szatana, i siłami dobra, kierowanych przez Boga. Chrystus był agentem Boga, jego Mesjaszem, w tej walce. Ukrzyżowanie było uważane za decydujący ruch w kosmicznej walce z demonami, w którym Chrystus poddał te duchy sobie i przywrócił jedność wszechświata (List do Efezjan 1:10).

(Zob. artykuł uzupełniający nr 3: Who Crucified Jesus? Kto ukrzyżował Jezusa?)

Bardziej wyrafinowani filozofowie, tacy jak Plutarch i Sallustius, traktowali greckie opowieści o kultach zbawienia tylko jako alegoryczne interpretacje, „wieczne znaczenia odziane w mit”. Sallustius, pisząc w 4. wieku, mówi o historii Attisa jako „wiecznym kosmicznym procesie, a nie pojedynczym wydarzeniu z przeszłości” (On Gods and the World, 9 - O bogach i świecie). Paweł, mimo że nie przejawia oznak traktowania mitu i cierpień Jezusa w kategoriach innych niż dosłowne, byłby całkiem zdolny do umieszczenia takiej zbawczej działalności w tej górnej sferze duchowej, zaś jego język wręcz wykazuje oznaki takiej interpretacji.

(Patrz: Część druga: Kim był Jezus Chrystus? oraz artykuł uzupełniający nr 8: Christ as "Man": section I Chrystus jako "Człowiek" — rozdział I).

Kawałek nr 6: Historia wyłącznie Jezusa

Historię Jezusa z Nazaretu, w pierwszych stu latach chrześcijaństwa, można znaleźć tylko w Ewangeliach. Ponadto, każda z Ewangelii jest uzależniona od jednego wątku, zawartego w pierwszej napisanej „Ewangelii według św. Marka". Pogląd, że Ewangelie według Mateusza i Łukasza są nowszymi wersjami Ewangelii według św. Marka, uzupełnionej dodatkowym, głównie o charakterze nauczania, materiałem, jest obecnie niemal powszechnie akceptowany. Opinia jest podzielona co do tego, czy elementy narracyjne Ewangelii według św. Jana pochodzą również ze źródła synoptycznego. [12] Ale ponieważ czwarta Ewangelia, pomimo znacznych modernizacji, aby dopasować ją do własnej teologii Jana, nie daje nam w jego opowieści o życiu Jezusa materiału zasadniczo różnego od tego z synoptyków, jest więc prawdopodobne, że ona również wraca ostatecznie do pierwszej Ewangelii, w jej obrazie „historycznego Jezusa”. (tzw. Dyskursy i charakterystyczna chrystologia Jana może okazać się najwcześniejszą warstwą przekazu, pierwotnie stosowaną do duchowego Objawiciela Syna, na którą „historyczna”, synoptycznego pochodzenia, biografia została nałożona.) Mamy więc chrześcijański ruch rozciągający się na połowę imperium i trwający już przez pełne stulecie, któremu jednak udało się wytworzyć tylko jedną wersję wydarzeń, które rzekomo leżały u jego powstania.

Współcześni uczeni często odnoszą się do zbioru wspólnych nauk i materiałów anegdotycznych, pochodzących z Ewangelii Mateusza i Łukasza, obecnie znanego pod oznaczeniem "Q" (od niemieckiego Quelle – źródło), jako „Ewangelii”, choć nie jest to opracowanie narracyjne, ani nie jest ono zorganizowane według jakiegokolwiek innego sposobu; to po prostu tradycyjny zbiór opowiadań. Lecz ich pełne przekonania twierdzenie, że materiał tego utraconego dokumentu, lub przynajmniej najwcześniejsza jego warstwa, sięga do historycznego Jezusa, a więc twierdzenie, że stanowi jego niezależnego świadka - nie jest uzasadnione, co postaram się wykazać w części trzeciej niniejszego artykułu.

Na Dziejach Apostolskich też, jako świadku Jezusa historycznego, lub początków ruchu chrześcijańskiego, nie można polegać. Nowsza tendencja polega na tym, aby Dzieje postrzegać jako produkt drugiego wieku, prawdopodobnie powstały w Rzymie, bardzo tendencyjny i napisany w celu stworzenia obrazu początków chrześcijaństwa; sięgającego do możliwie jednolitego zespołu apostołów w Jerozolimie, którzy byli zwolennikami historycznego Jezusa. Wiele z tego to czysty wymysł, w znacznej mierze niezgodny z informacjami zawartymi w listach Pawła. Nie ma wcześniejszego potwierdzenia Dziejów przed latami 170-180 n.e.

(Patrz: Część trzecia — Ewolucja Jezusa z Nazaretu )

Kawałek nr 7: Ewangelie w Otchłani

Datowanie Ewangelii jest częściowo możliwe przez ich porównanie z szerszym kontekstem pism chrześcijańskich. Napotkamy tu zdumiewający stan rzeczy, bo nie ma wyraźnych ich śladów przed połową II wieku. Żaden z żyjących przed Justynem kronikarzy nie korzysta z dokumentów narracyjnych, zawierających słowa i czyny Jezusa z Nazaretu, i ich wzmianki częściej, niż te autorstwa Justyna, nie pasują do naszych tekstów kanonicznych, co wskazuje, że owe prace były nadal w trakcie opracowania i rozwoju, a do ich sfinalizowania doszło dopiero jakiś czas później.

Wcześniejsze aluzje do nauki lub anegdot, przypominające te z Ewangelii, nie wydają się pochodzić z opracowań pisanych, ale prawdopodobnie odzwierciedlają rozwój przekazów ustnych, które same znajdują drogę do pisemnych Ewangelii. [13] Zaś, pochodzące z około 120-130, jak donosi Euzebiusz, [14] odniesienia Papiasza [15] do dokumentów przypisywanych „Mateuszowi” i „Markowi” nie można pogodzić z narracją Ewangelii, które teraz noszą nazwy pochodzące od tych imion, które były wciąż nieznane Justynowi, jako należące do jego „wspomnień Apostołów”. Co więcej, były to dokumenty, których Papiasz sam nie widział, [16] ale dowiedział się o od kogoś, co czyni całe doniesienie materiałem z trzeciej ręki.

Zatem, gdy uczeni regularnie datują Ewangelie na lata od '65. do 100., to prezentują nam przez to scenariusz, w którym opowieść o życiu Jezusa, opowiedziana przez ewangelistów, pozostaje w stanie zawieszenia i nie przedostaje się do szerszej świadomości chrześcijańskiej przez prawie sto lat od momentu, kiedy po raz pierwszy została zapisana. Na ogół późniejsze datowania wydają się być konieczne, przy czym być może pierwotna wersja ewangelii Marka pojawiła się nie wcześniej niż w roku 90. (Standardowe datowanie, w oparciu o Mk 13, niekoniecznie jest prawidłowe, ponieważ apokaliptyczne oczekiwania ciągnęły się co najmniej do końca wieku, a sugestia Jezusa w 13:7 jest taka, że musi upłynąć trochę czasu po wojnie żydowskiej, zanim nadejdzie koniec świata).

(Patrz: Część trzecia — ewolucja Jezusa z Nazaretu)

Kawałek nr 8: Ewangelie, nie historia

Podczas badania zawartości Ewangelii, wyłaniają się dwie podstawowe cechy budzące poważne wątpliwości, co do wartości historycznej zawartej w nich historii Jezusa.

Jednym z nich jest ich niezgodny charakter. Niemożność pogodzenia takich rzeczy jak: chrzest i bożonarodzeniowe opowieści, odkrycie pustego grobu i pojawienia się Jezusa po zmartwychwstaniu - są, oczywiście, powszechnie uznawane, ale mnóstwo innych sprzeczności i rozbieżności w opisach słów i czynów Jezusa, to coś więcej niż proste rozbieżności w zeznaniach świadków lub niedoskonałości w przekazie. Od co najmniej połowy tego wieku naukowcy twierdzą, że brak porozumienia między ewangelistami, lub między ewangelistą a jego źródłami, pochodzi od redaktorów i jest zamierzony. Oznacza to, że autorzy świadomie redagowali uzyskane materiały według własnych przekonań i własnych celów, a wiele elementów Ewangelii uznaje się za własne twory ewangelistów. Wynika z tego, że jeśli nawet rzekome słowa Pana mogły być dowolnie tendencyjnie zmieniane lub zmyślone, nie może być mowy o zachowaniu „historii”. Autorzy ci oczywiście traktowali ich historie jako sztuczne produkty, zaprojektowane na potrzeby ich społeczności. Takie spostrzeżenia doprowadziły dwie ostatnie generacje uczonych (i więcej) do określanie Ewangelii jako „dokumentów wiary”, a nie historycznych relacji.

Drugą cechą jest zależność bardzo wielu elementów historii Jezusa od fragmentów i motywów żydowskich świętych ksiąg. Relacja pasyjna jest po prawdzie pastiszem wersetów z Psalmów, Izajasza i wielu innych proroków. Ogólnie rzecz biorąc, oznacza nową wersję opowieści wielokrotnie podawanej w całej Biblii hebrajskiej i pokrewnych opracowaniach. Uczeni nazywają ją Cierpieniem i Windykacją Niewinnego Sprawiedliwego. Opowieść o losie Jezusa następuje w wirtualnym identycznym odwiecznym wzorze, o szczegółach zaczerpniętych z biblijnych fragmentów. Nie widać tu historii.

Ten proces przekopywania Pisma był odzwierciedleniem tradycyjnej żydowskiej praktyki, znanej jako „midrasz”, w którym pisarz interpretował i rozszerzał indywidualne fragmenty lub kombinacje fragmentów z Biblii, aby przybrać nowe znaczenia i objawienia, aby współczesności oferować nowe prawdy. Jedną z midraszowych metod było przekształcanie istniejącej narracji biblijnej w nowym otoczeniu. Tak więc Jezus został przedstawiony jako nowy Mojżesz, z cechami, które układały się równolegle do historii Mojżesza.

John Shelby Spong, w książce Liberating the Gospels (Wyzwalanie Ewangelii), traktuje synoptyczne Ewangelie jako midraszową fikcję, praktycznie w każdym ich szczególe, choć uważa, że (??) została oparta na historycznym człowieku. Spong, opierając się na wcześniejszych badaniach Michaela D. Gouldera, [17] twierdzi, że ewangeliczna historia została zaprojektowana, aby zapewnić odpowiedni całoroczny materiał chrześcijańskich obrzędów, oparty na tradycyjnym cyklu tematów żydowskiego szabatu i festiwali. Oznaczałoby to całkowite pozbawienie Ewangelii jakichkolwiek pozorów historii.

(Zob. recenzję książki Johna Shelby Sponga Liberating the Gospels Wyzwalanie Ewangelii).

(Patrz: Część trzecia. Ewolucja Jezusa z Nazaretu)

Kawałek nr 9: Mozaika z różnych części

Jeżeli chrześcijaństwo ma być traktowane jako odrębny ruch, to jest on szalenie schizofreniczny. Różnorodność i skala reakcji na jednego człowieka prowokuje wyjaśnienie. Wersja „kultowa”, której typowym przykładem jest św. Paweł, najwyraźniej porzucała wszelkie zainteresowania ziemskim życiem i tożsamością Jezusa i zmieniła go w kosmicznego Chrystusa, który stworzył świat i odkupił go przez swoją śmierć i zmartwychwstanie. Poszczególne społeczności, takie jak te odpowiedzialne za spisanie dokumentu Q i Ewangelii Tomasza, ignorowały tę śmierć i zmartwychwstanie i przedstawiały Jezusa nauczającego, Jezusa jako kaznodzieję nadchodzącego Królestwa Bożego. W tym, co jest prawdopodobnie najwcześniejszą warstwą materiału w Ewangelii Jana, Jezus jest typem „zstępującego-wstępującego” odkupiciela z nieba, który zbawia, będąc objawieniem Boga (chociaż nie odsłania o nim nic poza tym, że Jezus jest Jego Synem i przedstawicielem). Później Jan zrównuje Jezusa z greckim Logosem [18]. W Liście do Hebrajczyków Jezus jest niebiańskim arcykapłanem, który ofiarowuje się w świątyni niebieskiej, co jest określeniem w stylu aleksandryjskiego platonizmu. W Didache Jezus zostaje zredukowany do niecierpiącego pośrednika-sługi lub dziecka Bożego. Domniemywa się, że kryje się za mistycyzmem Mądrości-Słowa-Syna Ód Salomona. [19] W różnych nurtach gnostycyzmu Jezus Chrystus jest mityczną częścią niebiańskiej pełni boskości, czasem zwiastunem przypominającym Jana, czasem wyłania się pod innymi nazwami, takimi jak: Derdekeas lub Trzeci Iluminator. [20] Nie sposób określić, jak wiele innych form „Jezusa” nie zachowało się w dokumentach, choć Paweł w swoich listach wskazuje na istniejące wszędzie rozbieżne grupy i apostołów, którzy „głoszą innego Jezusa”, tak innego od jego własnego, że on może ich przekląć i oskarżyć o to, że są agentami Szatana.

Uczeni, tacy jak Burton Mack, [21] sądzą, że za Ewangelią i innymi dokumentami można znaleźć wszelkiego rodzaju małe grupy zachowujące i formułujące ten lub tamten typ przekazu o Jezusie i postrzegania go na różne sposoby. Jezus pochodzących z Q i przypisany do społeczności Q jest tylko najbardziej widocznym z nich. To całe fragmentowanie historycznego człowieka, rozpad Jezusa na wiele części składowych, jest bezprecedensowym zjawiskiem i nie tylko nie ma dokumentu, który ucieleśnia taki proces, ale nawet takiego, który daje wskazówkę, dlaczego tak się stało, że każdy z komponentów wydaje się żyć w błogiej nieświadomości istnienia innych. Listy Pawła nie dają żadnej wskazówki, że były społeczności skupione wokół elementów życia i nauczania Jezusa, które on pominął jako nieinteresujące. Z drugiej strony, społeczności, jak ta od Q, wydają się nieczułe na kosmiczne wymiary, którymi kultowe kręgi obdarzył ich kaznodzieja Królestwa. Tylko ewangeliści, a właściwie to pierwszy z nich, Marek, pomyślał o spojeniu tych odmiennych elementów razem. Nasuwa się pytanie: skąd pochodzą te wszystkie różnorakie elementy i czy były związane z Jezusem człowiekiem w ich fazie poprzedzającej Ewangelie?

(Patrz: „Część trzecia: Ewolucja Jezusa z Nazaretu” i recenzja książki Burtona Macka, Who Wrote the New Testament? Kto napisał Nowy Testament?)

Kawałek nr 10: Drugie stulecie

O ile w pierwszym wieku n.e. Jezus historyczny wydaje się być nieznany wszystkim, z wyjątkiem wczesnych ewangelistów oraz, w innym sensie, późniejszym redaktorom Q, pierwsze oznaki zainteresowania „wiedzą” o historycznym Jezusie pojawiają się w początkach wieku drugiego. Ignacy w swoich listach — jak wieść głosi, napisanych około 107 roku, kiedy zdążał do męczeńskiej śmierci w Rzymie — oferuje najwcześniejsze poza-ewangeliczne nawiązanie do Jezusa jako człowieka, zrodzonego z Maryi w czasach panowania Heroda i ukrzyżowanego przez Poncjusza Piłata. Niedługo potem pojawia się wzmianka Tacyta, który pierwszy w literaturze poza-chrześcijańskiej identyfikuje Jezusa jako historycznego człowieka, który został stracony w czasach Piłata. Polikarp, piszący około roku 130?, daje wyraz takim samym poglądom jak Ignacy i tym wyrażonym w Liście Barnaby, gdzie traktuje się Jezusa jako historycznego człowieka, jednak autor nadal czerpie z Pisma (starego Testamentu) większość cech przypisywanych tej postaci. Jeśli mamy opierać się na Euzebiuszu, to u Papiasza również znajdujemy odbicie wiary w historycznego Jezusa (w Azji Mniejszej), a jest on świadkiem (z drugiej ręki) niektórych krążących zbiorów opowieści i anegdot, które wiążą się z tą postacią.

Istnieją jednak poważne chrześcijańskie opracowania z drugiego wieku, które nie przedstawiają historycznego Jezusa. Zarówno Didache, które może mieć korzenie w końcowych latach pierwszego wieku, jak i monumentalny Pasterz Hermasa, są pozbawione takiej postaci — w tym ostatnim nigdy nie pada imię Jezus. Wydaje się, że nawet listy Nowego Testamentu, zwykle datowane na początku II wieku, Drugi List św. Piotra Apostoła i Listy pasterskie, [22] są pozbawione historycznego człowieka. (Jedynym odniesieniem do Piłata w listach Nowego Testamentu jest Pierwszy List do Tymoteusza 6:13, który został przeanalizowany z pewną podejrzliwością przez niektórych komentatorów [23], gdyż nie wydaje się dobrze pasować do kontekstu. Ja uważam go, także Pierwszy List do Tesaloniczan 2: 15-16, za interpolację).

Co najbardziej zdumiewające, wszyscy główni apologeci przed rokiem 180., z jedynym wyjątkiem Justyna i drobnego apologety z Syrii - Arystydesa - nie włączają historycznego Jezusa do ich obrony chrześcijaństwa przed poganami. Dotyczy to Tacjana, w jego czasach sprzed napisania Diatessaronu. Zamiast niego, apologeci dają świadectwo ruchu chrześcijańskiego, który sięga korzeniami do filozofii platońskiej i hellenistycznego judaizmu, głosząc kult monoteistycznego żydowskiego Boga i jego Syna typu Logosu — ten ostatni jest siłą działającą w świecie, który służy jako głosiciel i pośrednik między Bogiem a ludzkością. Teofil z Antiochii, Atenagoras z Aten, Tacjan w swojej Apologii, Minucjusz Feliks w Rzymie (lub w Afryce Północnej) nie proponują wiary w historyczną postać ukrzyżowaną w akcie pojednania, ani w zmartwychwstanie, nie mają też nic wspólnego z Pawłem. U żadnego z nich nie pojawia się imię Jezus i nikt nie mówi o inkarnacji Logosu. Teofil wyjaśnia znaczenie nazwy „chrześcijański”, jako oznaczające, że „jesteśmy namaszczeni olejkiem Boga”.

Minucjusz Feliks traktuje z pogardą każdą doktrynę ukrzyżowanego człowieka, jako boskiego i odkupiciela, wskazując, że jest on świadom kogoś, kto tak uważa, a Tatian nawiązuje do „historii”, opowiadanych zarówno przez Greków i chrześcijan, co oznacza, że (??) obie są takiej samej mitycznej natury, których nie należy traktować dosłownie. Tylko Justyn opowiedział się za historią i postacią taką, jak przedstawiona w jakiejś wczesnej pisemnej formie Ewangelii, ale nawet on, opowiadając o swoim doświadczeniu konwersji kilkadziesiąt lat wcześniej (Dialog z Żydem Tryfonem, 3-8), pokazuje znamienną próżnię odnośnie wiary w historycznego człowieka w ruchu religijnym, do którego dołączył. W ustach Tryfona (w 8:6), umieszcza on oskarżenie, że „wymyśliliście Chrystusa dla siebie samych”.

(Patrz: The Second Century Apologists Apologeci drugiego wieku).

Przekład: Jerzy Florczykowski