Czy zwierzęta mają dusze? Czy posiadają uczucia religijne? Czy są świadome otaczającej ich rzeczywistości? Szamani uważali iż wszystko co żyje posiada duszę. Zwierzęta niejednokrotnie zostawały patronami całych plemion, człowiek cenił je za umiejętności,

Czy zwierzęta mają duszę? Czy posiadają uczucia religijne? Czy są świadome otaczającej ich rzeczywistości? Pytanie to zapewne wzbudza w wielu z was ironiczny uśmiech; w końcu jako gatunek stojący na czele łańcucha pokarmowego, nie przywykliśmy do myślenia o innych ssakach jako równych nam. Przekonani o własnej wyjątkowości, przypisujemy sobie wszystkie nadnaturalne przymioty, odżegnując się niejako od świata naturalnego. Choć wielu z nas wielbi przyrodę, zachwyca się jej pięknem, lecz jednocześnie czuje się odrębnym bytem, bywającym jedynie gościem w świecie przyrodzonym. W końcu ludzie jako twórcy kultury, wynalazcy współczesnej technologii, czujemy się kimś więcej, a tylko w części - dziećmi matki natury. Stawiamy siebie na ołtarzach, porównując do Bogów, na wzór których zostaliśmy stworzeni. A więc nasza odrębność, spowodowana boskim rodowodem, warunkuje nasz negatywny stosunek do otoczenia i zwierząt, które zostały stworzone po to, aby człowiek mógł nad nimi panować.

To przeświadczenie zostało nam niejako wszczepione przez największą religię świata, która wywodząc się z judaizmu - ma określony, roszczeniowy stosunek do natury. Ziemia została stworzona przez Boga, przede wszystkim dla ludzi, którzy mają nią rozporządzać jak własnym domem. Biblia odmawia zwierzętom duszy; to myślenie odcisnęło się nawet na współczesnych naukach przyrodoznawczych. Naukowcy odmawiają zwierzętom świadomości, czyniąc z nich ślepe biologiczne maszyny, kierujące się wyłącznie instynktami. Czy zawsze tak bezdusznie odnosiliśmy się do zwierzęcych braci?

Pierwotne religie całkowicie odmiennie postrzegały otaczający nasz świat. Szamani uważali, iż wszystko, co żyje, posiada duszę. Nawet przedmioty wykonane ludzką ręką. Zwierzęta niejednokrotnie zostawały patronami całych plemion; człowiek cenił je za umiejętności, których sam w sobie nie rozwinął. Stąd też czarownicy niejednokrotnie radzili się także duchów zwierząt; czasem prosili o pomoc, bądź też w transie przeobrażali się w dane zwierzę, aby nabyć jego siłę i życiową moc. 

Myślenie to trwało także w indoeuropejskiej kulturze, gdzie poszczególne zwierzęta były darzone estymą, a las wydawał się największą świętością. Pogańscy Prusowie, karczując lasy, zostawiali pnie drzew, aby drzewostan mógł się kiedyś odrodzić. Także Słowianie prosili ducha lasu o pozwolenie na polowanie, a zabite zwierzę należało przeprosić i zapewnić, iż wynikało to wyłącznie z konieczności przeżycia. Stosunek Słowian, Germanów, Prusów i Celtów do natury jest dość dobrze znany, dlatego nie będę rozwijał tego tematu. A co z kulturą antyczną?

Grecy i Rzymianie również posiadali sakralny stosunek do  przyrody. Grecko-rzymski filozof Celsus, krytykując pierwszych chrześcijan [zob. kritikos.pl/Celsus-Prawdziwe-slowo-cz1 i nast. części -- red. Taraki], zarzucał im przekonanie o nadrzędności człowieka wobec reszty stworzenia. Absurdalnym wydał mu się pomysł, iż wszelkie życie zostało stworzone na wyłączny użytek człowieka:

„Jeśli kto stwierdzi, że jesteśmy panami zwierząt, ponieważ polujemy na nie i żywimy się ich mięsem, odpowiem: a może raczej my zostaliśmy stworzeni dla zwierząt, skoro zwierzęta również polują na nas i pożerają nas? Przecież, żeby upolować jakieś zwierzę, potrzebujemy sieci, broni, pomocy wielu ludzi i psów; zwierzętom zaś natura z własnej woli dała broń, dzięki której łatwo górują nad nami.”

Według niego Bogowie nie wyróżniają żadnego stworzenia, nie faworyzują żadnego gatunku. Wszelkie stworzenie ma swoje miejsce w misternie tkanej sieci życia:

„Wszystko więc zostało stworzone nie dla człowieka, tak jak nie zostało stworzone dla lwa, orła albo delfina; wszystko zostało stworzone po to, by ten świat, jako dzieło boże, był doskonały pod każdym względem. Dlatego wszystkie jego składniki nie są odmierzone w stosunku do siebie nawzajem, lecz w stosunku do całości. Na niej więc zależało Bogu Najwyższemu, jej nigdy nie opuści opatrzność, nigdy nie stanie się ona gorsza, a Bóg po określonym czasie nie wezwie jej do siebie; Bóg nie gniewa się na ludzi, tak jak nie gniewa się na małpy i muchy; Bóg nie grozi im, ponieważ każda rzecz otrzymuje własny los w określonym miejscu.”

Jakież rozsądne są słowa antycznego filozofa, który potrafi obiektywnie spojrzeć na człowieka, nie kierując się jedynie „ludzkim sposobem myślenia”. Czy takie myślenie jest zasadne we współczesnej, skomercjalizowanej Europie? Patrząc na rozwijający się przemysł rolniczy, gdzie zwierzęta rodzą się w klatce, zagrodzie i umierają w niej, nie opuszczając nigdy swego ciasnego więzienia - należałoby wskazać odpowiedź negatywną. W tradycyjnym społeczeństwie człowiek opiekował się zwierzętami hodowlanymi, chroniąc je przed drapieżnikami, w zamian korzystając z naturalnych dobrodziejstw, które trzoda ze sobą niesie. Granica została przekroczona, zwierzęta giną w rzeźniach, nie dostając nic w zamian. Zdaję sobie doskonale sprawę z tego, iż rozrastająca się populacja potrzebuje rozrastających się ubojni, a ofensywa wegetarian nic w tej sytuacji nie zmieni. Może jednak należałoby przemyśleć nasz stosunek do zwierząt?

W innej części kuli ziemskiej filozofia buddyjska oraz hinduska ma zupełnie inne odniesienie do nurtującego nas problemu. Wiara w transmigrację dusz, podleganie prawom reinkarnacji, wymusza inne spojrzenie na inne gatunki istot żywych. Człowiek dwa razy się zastanowi, zanim skrzywdzi zwierzę. Czyn ten może cofnąć nas w przyszłym życiu do mniej rozwiniętej formy żywej. Czy można zaryzykować tezę, iż również w dawnych czasach mieliśmy podobną mentalność, którą - wkraczając w nową erę chrześcijaństwa - utraciliśmy?

Zapewne niektórzy z was będą twierdzić, iż musiała nastąpić przemiana mentalności w człowieku, jego podejścia do przyrody. Inaczej nie osiągnęlibyśmy dzisiejszego poziomu życia. Czy aby na pewno? Czy rozwój jednego gatunku zawsze musi się odbywać kosztem innego? Zbyt łatwo usprawiedliwiamy swe historyczne dokonania, zbyt mało krytycznie patrzymy na swoją przeszłość. Obecnie staramy się naprawić świat, w którym żyjemy. Świadczy o tym dynamiczny rozwój technologii koegzystujących ze środowiskiem naturalnym. A więc można rozwijać cywilizacje w mniej eksploracyjny sposób? Odpowiedź na to pytanie zapewne poznamy wkrótce...

Wracając do sedna tematu: Czy zwierzęta mają duszę? Czy przejawiają zachowania religijne? Otóż najnowsze badania naukowe niejako potwierdzają tę tezę. Zauważono dziwne zachowania słoni oraz naszych małpich kuzynów, które przypominają ludzką żałobę po stracie bliskiej osoby. Czuwają one przy zwłokach zmarłego zwierzęcia, czasem nawet parę dni. U szympansów charakterystyczna jest zaduma i poważne zachowanie. Zwierzęta dopiero po określonym czasie wracają do normalnego życia, codziennych zajęć. Nie grzebią swoich zmarłych, ale posiadają pewne wyobrażenia na temat życia po śmierci. Profesor psychologii, David Premack, za pomocą języka migowego zapytał szympansicę, Sarę, o jej stosunek do śmierci. Szympansica stwierdziła, że boi się odejść. Dowodzi to, iż małpy te są świadome nieuchronności śmierci. Inna małpia wychowanka, tym razem gorylica, posiadała swojego pupila - małego kotka. Zwierzak zdechł. Badaczka Francise P., która opiekowała się tą małpą, zapytała ją, co się stało z kotkiem? Gorylica odpowiedziała:

„Odszedł do wygodnej jamy na uboczu.”

Spytana o pośmiertne losy małp stwierdziła, iż taki sam los czeka goryle, udają się bowiem do:

„ Wielkiej czarnej dziury.”

Inne badania potwierdziły, iż szympansy są skłonne do zabobonnych zachowań. Niektóre z nich noszą ze sobą przedmioty i nigdy się z nimi nie rozstają. Pełnią one w ich życiu rolę amuletu. Także gęsi przejawiają zaskakujące przyzwyczajenia. Ptaki te wykazują pewien wachlarz zachowań rytualnych. Austriacki badacz - Konrad Lorenz - opiekował się gęsią, która po domowych schodach zawsze poruszała się w jeden charakterystyczny dla niej sposób. I nie był to wcale najprostszy sposób! Gdy raz, przynaglona deszczem, złamała swój schemat poruszania się - zatrzymała się, przyjęła pozę obronną, wydała krzyk ostrzegawczy, po czym zawróciła i czynność wykonała od początku. I to mimo deszczu! U ptaków tych także odnotowano żałobę po stracie bliskich.

Badania te zelektryzowały środowisko badaczy. Oczywiście szybko pojawiły się zarzuty dotyczące błędów w metodzie badawczej i szybko społeczność akademicka nabrała sceptycyzmu. Jak widać i dzisiaj człowiek nie jest w stanie pokonać swoich uprzedzeń względem innych zwierząt. Jesteśmy Panami Uniwersum i takimi chcemy być. Środowisko jakoś nie zauważa tego, iż fakt posiadania przez małpę wyobrażeń zaświatów istotnie może być dowodem w sprawie istnienia życia pozagrobowego. Póki co - ignorancja wygrywa...