Książka „Prawo Entropii. Nowy światopogląd” Jeremiego Rifkina i Teda Howarda ma już ponad 30 lat.

O czym jest książka

„Prawo Entropii. Nowy światopogląd” to książka Jeremiego Rifkina i Teda Howarda. Ma już ponad 30 lat. Ale zaciekawiła mnie, a do tego sprowokowała do napisania o niej, i nie tylko, kilku słów.

W skrócie, książka mówi o tym, że współczesny świat przemysłowy nie jest (jak większość ludzi zapewne myśli) wzorem postępu i porządku, a wręcz przeciwnie – tworząc wyspy porządku pozostawia na około morza chaosu, bo rządzi nami prawo entropii. I prędzej czy później staniemy przed koniecznością bolesnej zmiany istniejącego od kilku stuleci paradygmatu, silnie eksplorującego środowisko naturalne dla rozwoju cywilizacji człowieka, na nowy paradygmat, który autorzy nazywają Erą Słońca.

Od kilku stuleci dzięki Newtonowi, Kartezjuszowi, Baconowi, Locke, Darwinowi obowiązuje paradygmat mechanicystyczny, wedle którego wszystko można zmierzyć, sprawdzić naukowo i opisać za pomocą metody matematycznej, łącznie z prawami natury, którą to człowiek z wykorzystaniem swojej wiedzy może użyć dla uzyskania swoich celów – osiągnięcia szczęścia, zdobycia bogactwa, życia w ciągłym rozwoju i spełnienia swoich egoistycznych celów . Według tego paradygmatu historia ludzkości prowadzi od chaosu do porządku, czego dowodem jest choćby teoria ewolucji. Przed nami jest tylko postęp. Aktualny paradygmat obowiązuje w nauce, gospodarce, ekonomii, medycynie, szkolnictwie, kulturze i zapewne wielu innych dziedzinach.

Jeremy Rifkin, bo chyba on jest tu głównym autorem książki, podważa ten paradygmat, powołując się na prawo entropii, jedno z praw termodynamiki.

Prawa termodynamiki

Pierwsze prawo termodynamiki mówi, że ilość masy – energii w systemie zamkniętym (a za taki przyjęto układ Ziemia-Słońce) nie ulega zmianie. Wszystko w świecie fizycznym jest jakąś formą energii, której nie można zlikwidować bądź dodać. Można jedynie zmienić jej stan. I ta zmiana stanu energii podąża tylko w jednym kierunku, o czym mówi…

Drugie prawo termodynamiki, zgodnie z którym energia przechodzi od formy uporządkowanej, użytecznej do energii nieuporządkowanej, nieużytecznej. Miarą wzrostu tej nieuporządkowanej energii jest entropia.

Historia cywilizacji tak naprawdę biegnie więc od uporządkowania do chaosu. Lepiej już było! Im bardziej będziemy się starali, im większą pracę wykonamy, tym więcej energii zużyjemy - tym więcej przybędzie chaosu. Czyli odwrotnie do tego, w co chciałby wierzyć chyba każdy współczesny człowiek.

Z wyjątkami. ;-)

Jack Nicholson w filmie „Lepiej być nie może”, zdjęcie z Google

Jak było kiedyś?

Dziwne, bo w innych czasach nie wierzono chyba w postęp. Byli głupsi czy mądrzejsi?

Przykładowo Grecy uważali, że historia to proces stopniowej i ciągłej degradacji. W swojej mitologii podzielili historię na pięć etapów: wiek złoty, wiek srebrny, wiek mosiężny, wiek heroiczny i wiek żelazny. Pierwszy wiek, złoty, to okres szczęścia, radości, spełnienia, dobrobytu, długiego i zdrowego życia, pełnego beztroski i celebracji. Po otwarciu puszki Pandory, wszystko zaczęło ulegać degradacji. Każdy kolejny okres w dziejach ludzkości był coraz gorszy. Ostatni wiek, żelazny, opisany został jako trud, smutek, choroby, krótkie życie, walka rodziców i dzieci, czas przemocy, braku poszanowania dla prawdy. Grecy wierzyli, że chociaż świat został stworzony przez bóstwo i jest doskonały, to ma w sobie ziarno rozpadu. I dlatego, każde działanie oddala nas od idealnego stanu stworzonego przez boga. Wszystko płynie, dlatego ciesz się życiem ;-)

Z kolei Chrześcijanie średniowieczni (obecni też oczywiście) uważali, że życie to tylko etap pośredni, droga do zbawienia, po ziemskim życiu. Na początku było Stworzenie, Adam i Ewa zgrzeszyli, grzech pierworodny siedzi w każdym człowieku, i jest źródłem jego powolnego rozpadu i śmierci. W ziemskim życiu siły zła rozsiewają chaos i zniszczenie. Naszą rolą w ziemskim życiu nie jest postęp, rozkwit, a jedynie zasłużenie na zbawienie po śmierci. W tym światopoglądzie świat nie jest kontrolowany przez człowieka, ale przez Boga, i to w każdym aspekcie. Włos nikomu z głowy nie spadnie bez Jego woli.

Energia w życiu społeczeństw

Ale wróćmy do energii i prawa entropii. Ludzka cywilizacja uzależniona jest od energii. W różnych epokach mieliśmy różne źródła tej energii. Baza dostępnej energii decydowała i decyduje o stylu życia i warunkach funkcjonowania społeczeństw, od światopoglądu do ekonomii. W czasach myśliwych-zbieraczy energii dostarczała upolowana zwierzyna i to co można było znaleźć do zjedzenia. Życie było proste. Jak w danym środowisku skończyło się pożywienie, trzeba było przenieść się w inne rejony. Potem przyszła epoka rolnictwa. Ludzie osiedli w miejscu, uzależniając się od dobrodziejstw ziemi i zebranych na niej plonów. Zarówno w epoce myśliwych-zbieraczy, jak i w epoce rolnej dominującym paliwem było drewno. Szczególnie w tej późniejszej, cały system oparty był na drewnie, który był podstawowym paliwem i budulcem.

Kiedy zaczęło brakować drewna, przyszedł kryzys, zaczęto poszukiwać innych źródeł energii. Przyszła kolej na węgiel. Potem przyszły gaz i ropa naftowa, wreszcie atom. Kończenie się zapasów jednego rodzaju paliwa wymuszało poszukiwania nowych źródeł energii. Każde kolejne źródło było coraz trudniej dostępne. Pozyskanie energii i dostarczenie jej do odbiorców wymagało wymyślenia nowych technologii. Tak doszło do rozwoju technologicznego. Niestety każde nowe źródło wymaga większych kosztów jego pozyskania. Dlatego rozwój jest tylko złudzeniem. Pozyskanie konkretnej użytecznej energii powoduje zgodnie z prawem entropii wytworzenie w otoczeniu większej ilości energii nieużytecznej, w formie zniszczenia środowiska naturalnego – flory i fauny, zanieczyszczeń, chaosu, śmieci, chorób, kosztów zewnętrznych, centralizacji, biurokracji. Kiedy w danym centrum kończą się dostępne energie nieodnawialne, rozpoczynają się próby kolonizacji, czyli podboje i okradanie innych z ich energii. Okupacja i przekazywanie energii do centrum pochłania dalszą energię, zwiększając koszty, biurokrację, wydatki zbrojne itd. prędzej czy później doprowadzając do upadku, czego przykładem był starożytny Rzym, ale oczywiście nie tylko on.

Więcej postępu czy chaosu?

Na przykładach z różnych dziedzin Autor obala tezę o postępie, udowadniając, że jest wręcz przeciwnie – przybywa chaosu. Książka obfituje w dużą liczbę danych, i statystyk z różnych okresów. Tu przedstawię w dużym skrócie kilka tez.

Zacznijmy od rolnictwa. Masowe, zmechanizowane rolnictwo spowodowało wyjałowienie gleby, skażenie gleby i żywności chemią, przewożenie żywności na coraz dłuższe dystanse, technologia „przygotowywania” i „wzbogacania” żywności drastycznie obniżyło wartość odżywczą żywności. Według fachowców bez suplementów diety jesteśmy niedożywieni.

Transport pochłania mnóstwo energii, autostrady zamieniają ziemię w betonową pustynię, spaliny pochodzące z aut czy resztki ścierających się opon są głównym źródłem zanieczyszczeń środowiska miejskiego.

Energetyka wytwarza tzw. energię netto, której wartość stanowi różnicę pomiędzy wytworzoną energią użyteczną do przekazania dla odbiorców a energią zużytą w trakcie wytwarzania energii użytkowej. Wartość energii netto spada z każdym kolejnym nowym paliwem używanym w dziejach ludzkości. Jest ono zwykle trudniej dostępne i bardziej kosztowne w pozyskiwaniu i przeróbce. Do tego dochodzą koszty transportu energii na duże odległości, wszystko aby zapewnić ciągłość funkcjonowania gospodarki, która nie może w dzisiejszych czasach pozwolić sobie na przestoje. Wartość energii netto spada.

Przemysł wytwarzając określone dobra z tej energii przyczynia się do zwiększenia entropii. Energia użyteczna tracona jest na każdym etapie – pozyskiwania energii, przetwarzania jej w dobra, użytkowania, naprawiania, recyklingu dóbr czy składowania ich potem na śmietnik. Bowiem każda energia użyteczna po przetworzeniu trafia zawsze i ostatecznie na śmietnik w formie energii w stanie rozkładającym się. Składowanie i zabezpieczanie śmieci zżera dalsze ilości energii użytecznej.

Nawet w takiej dziedzinie jak szkolnictwo wytwarzamy entropię. Wymuszając pamięciową naukę coraz większej objętości wiedzy w sztywnych formach zinstytucjonalizowanej edukacji wytwarzamy coraz większy chaos informacyjny u dzieci, do czego dokładają się media. Skutkiem jest tzw. przeciążenie informacyjne, stres, choroby psychosomatyczne, ADHD. Do tego każde kolejne pokolenie osiąga coraz gorsze wyniki w nauce, mając wielkie problemy z myśleniem logicznym, skojarzeniem informacji. Coraz więcej jest informacji, niekoniecznie tej użytecznej, a bardziej w formie szumu informacyjnego, spośród którego coraz trudniej odnaleźć własne myśli i doświadczyć własnej tożsamości.

Inna dziedzina – medycyna - również potwierdza prawo entropii. Medycyna mimo coraz większych nakładów z budżetów narodowych i indywidualnych nie radzi sobie z chorobami. Wydatki na służbę zdrowia rosną, technologie leczenie są coraz bardziej zaawansowane, a chorób nie ubywa. Do starych chorób doszły choroby cywilizacyjne. Leczenie symptomów skutkuje powstaniem chorób przewlekłych. Liczba chorób jatrogennych, czyli powstałych w wyniku leczenia, wzrasta. Do tego dochodzi farmakologia, niska skuteczność nowoczesnych leków, chwilowo dających ulgę, za to z szeroką paletą działań ubocznych.

Jeszcze inny przykład – walka z przestępczością. Wzrost walki z przestępczością nie skutkuje zmniejszeniem liczby przestępstw, a wręcz przeciwnie. Coraz większe kary, penalizacja coraz to nowych zachowań, zwiększane nakłady na służby policyjne i penitencjarne pochłaniają coraz więcej energii, ze skutkiem odwrotnym do oczekiwań społecznych.

Na koniec ekonomia. Nie ma właściwie ekonomii liberalnej, konserwatywnej czy socjalnej. Ekonomia uzależniona jest od dostępu do energii. Tworząc gospodarkę opartą na energii nieodnawialnej prędzej czy później doprowadzimy do braku energii. Dopóki mamy duży tani dopływ energii możemy sobie pozwolić na ekonomię liberalną. I tak każdy w końcu skorzysta na wzroście. Gdy zaczynają się niedobory, konieczna jest socjalna redystrybucja dóbr tak by utrzymać najsłabsze grupy na granicy przetrwania, zapewniając przetrwanie systemu. Nośnikiem energii jest m.in. pieniądz. Przepływ energii tworzy entropię. Miarą entropii w ekonomii jest inflacja. Aby wygrywać wyścig z wciąż rosnącymi kosztami, aby utrzymywać fikcję rozwoju, trzeba się zadłużać, żyjąc na kredyt, na koszt przyszłych pokoleń. Dochodzi więc do okradania przyszłych pokoleń z pieniędzy (oraz oczywiście z bogactw naturalnych). Jak długo?

Wzrost PKB można nazwać kosztem narodowym, lub wręcz zubożeniem narodowym, bo z tym on się wiąże. Większy budżet to większe przepływy energii, a większe przepływy energii to wzrost energii nieużytecznej czyli chaosu. Żeby sobie z nim radzić trzeba podejmować ciągle nowe programy naprawcze, do tego potrzebna jest większa specjalizacja, centralizacja, rośnie przy tym biurokracja, która z czasem żyje sama sobie, generując dalsze koszty. No, ale rośnie PKB. Czyli może nie warto podniecać się wzrostem PKB. Rozwój nie przekłada się na poczucie lepszego życia ogółu. Problemy społeczne jak nie były rozwiązane, tak nie są nadal, i perspektyw nie widać. A do tego wraz z „rozwojem” cywilizacyjnym pojawiają się nowe problemów do rozwiązania. Większość rozwiązań generuje nowe problemy, często gorsze od poprzednich. Coraz częściej pojawiają się opinie w świecie zachodnim, że kolejne pokolenia doświadczą niższej stopy życiowej. My już wiemy – entropia. Na dłuższą metę nie da się przed nią uciec.

Co dalej?

Co z tym zrobić? Jak powinna wyglądać przyszłość? Jaką energię czerpać i jaki porządek społeczny z tego wyniknie?

Książka ma sporo lat, od jej pierwszego wydania sporo się działo. Mamy rewolucję komputerową i internetową. Ale nie zmniejszyło to zużycia energii, a wręcz nakręca się jeszcze bardziej jej przepływ, a w konsekwencji transformacja ze stanu energii użytecznej w chaos. Dzięki łupkom mocarstwo amerykańskie (6% populacji świata, 30% zużycia bogactw mineralnych, dane książkowe z 1987r.) uciekło na jakiś czas do przodu przed problemem pozyskania energii. Na jak długo? Jakimi pasożytami środowiska okażą się nowe przyszłe mocarstwa Chiny czy Indie? Świat od lat idzie w kierunku wykorzystania energii odnawialnej pochodzącej z natury: elektrownie wiatrowe, słoneczne, spalarnie biomasy a i tak przewiduje się wciąż coraz większe zużycie energii nieodnawialnej, kopalnej. Której w końcu i tak zabraknie.

Obecne całkowite zużycie energii do 2040 r. ma wzrosnąć o 56% !!! [1]

Populacja ludzkości ma do tego czasu wzrosnąć z obecnych 7 do 9 miliardów. [2]

Widać więc, że postawienie na energię odnawialną nie wystarczy. Dalsze rozwiązania są bolesne i niebyt efektowne z punktu widzenia ego człowieka, nastawionego na ekspansję. Filozofią nowej ery muszą być mniejsze przepływy energii. Zaakceptowanie, że małe jest piękne. Mniejsza centralizacja. Większa autonomia regionów. Komunikacja publiczna. Wspieranie osadnictwa wiejskiego. Życie bliżej natury. Zdrowa żywność. Energia odnawialna o zasięgu lokalnym. Domy pasywne. Medytacja, wyciszenie umysłu, świadome samoograniczenie się. Mniejszy PKB. Krótsza praca, ale dla większej liczby ludzi, z akceptacją mniejszych zarobków. Postawienie na jakość a nie ilość. Mniejsza konsumpcja. Celebracja pracy ludzkich rąk a nie maszyn. Ograniczenie przyrostu naturalnego. Współpraca zamiast rywalizacji. Pokora. Zmiana filozofii życia, celów człowieka.

Myślę jednak, że jest więcej niż prawdopodobne, że cywilizacja sama z siebie nie będzie chciała się ograniczać w parciu do ekspansji i niszczeniu środowiska naturalnego. Wtedy będzie jak w książkach i filmach SF np. w „Zielonej pożywce (Przestrzeni przestrzeni!)”, „Elizium” czy „Blade runnerze”, i wielu innych. Czyli przeludniony świat, większość żyjąca w skandalicznych warunkach w slumsach, a tylko mały odsetek najbogatszych w zamkniętych fortecach dobrobytu.

Miasto przyszłości z filmu „Elizjum” (zdjęcie z Google)

Choć może świat pójdzie w jakiś stan pośredni. Ludzka inwencja jest ogromna. W tej chwili żyjemy.

[1] http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,14343847,Zuzycie_energii_na_swiecie_wzrosnie_o_56_proc__do.html

[2] https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludno%C5%9B%C4%87_%C5%9Bwiata