Clive'a Hamiltona „Krnąbrna Ziemia” (Defiant Earth) jest długa, w obcym języku i pisana rzadkimi słowami i złożonymi zdaniami, przy tym trzeba za nią zapłacić, a jeśli chce się mieć papier, to czekać. Ale na stronie Autora są jego teksty, które powłączał do tamtej książki. (Zresztą napisał ich więcej, ale dotąd przeczytałem tę jedną.) Są krótsze, prostsze i szybsze we wchodzeniu do głowy, chociaż nadal w rodzimym języku Autora, a nie naszym. Polecam tekst „Czy ludzie zdołają przeżyć antropocen?” czyli Can humans survive the Anthropocene? – Tekst jest wykładem z 19 maja 2014. Na tamtej stronie jest zajawka, trzeba kliknąć na znaczek pdf i wtedy pobierzesz właściwy tekst w pdf'ie; można od razu na czytnik.

Trzy procent. Hamilton powołuje się na obliczenia działającego w Kanadzie Vaclava Smila: jaka jest biomasa najbardziej interesujących organizmów? Smil w 2011 r. policzył suchą (z pominięciem wody) masę żyjących lądowych kręgowców. Podzielił te kręgowce na trzy kategorie: (1) ludzi, (2) zwierzęta domowe, hodowane przez ludzi, (3) zwierzęta dzikie. Biomasa ludzi (1) wynosi 30% całości, zwierząt domowych (2) 67%, a na populacje wszystkich zwierząt dziko żyjących przypada 3%. Trzy procent! – Tyle zostało „dziczy”, wilderness, anekumeny. Rośliny lądowe pracują, czyli asymilują i produkują organiczne substancje w 97% na użytek biologicznej części ludzkiej gospodarki. Jak pisał Smil, „Zoomasa dziko żyjących kręgowców jest obecnie pomijalnie mała w porównaniu z biomasą zwierząt domowych.” I samych ludzi, dodajmy. Hamilton zauważa, że filmy przedstawiające gęste stada antylop, bawołów, słoni na sawannach i inne „pełne zwierza bory” – kłamią, zniekształcają faktyczny obraz. Bo naprawdę pokazują rzadkie wyjątki, a tamtych stad po prostu już nie ma. Telewizje pokazują zwierzęta, ponieważ chcemy je widzieć. Naprawdę dzikich zwierząt w naturze jest podobnie mało, jak tych, które są w zoo na tle wielkiego miasta. Wszystkie te stada gnu znane z filmów, jeleniowate i dziki, do których strzela minister Szyszko z kolegami, wszystkie masy szczurów i chmary mew i szpaków mieszczą się w tamtych 3 procentach. Cała dzika bioróżnorodność, u nas, w Afryce i w Amazonii, to te marne 3%. Reszta to my plus nasze bydło, świnie, kury, przeważnie zamknięte w halach produkcyjnych.

Wiele lat temu przeczytałem, że azot znajdujący się w obiegu biosfery w 2/3 pochodzi już nie ze źródeł naturalnych, ale z fabryk nawozów azotowych. (Obecnie na pewno więcej.) Informacja o tych ledwie 3% dzikiej biomasy jest podobnie rażąca. I domaga się przestawienia obrazu świata, jaki mamy. Dodam jeszcze, podkreślę, że Smil liczył tylko kręgowce i na lądzie. Zwierzęta wodne, morskie, oraz bezkręgowce mają inne statystyki. Podobno, gdzieś czytałem, że biomasa samych pająków jest wciąż zbliżona do ludzkiej – być może stawonogi wciąż swą masą dominują na lądach.

Przemieszczanie gruntu. Hamilton rzuca kolejną liczbą: „Corocznie ludzie przenoszą z miejsca na miejsce dziesięć razy tyle mas skał i gruntu, niż czynią to wielkie naturalne procesy erozji i wietrzenia.” To daje kolejne pojęcie o skali ludzkiego wpływu na geologiczna dynamikę Ziemi. Dalej wspomina o najbardziej znanym pompowaniu CO2 do atmosfery i zakwaszaniu nim oceanów, co zwrotnie utrudnia morskim zwierzętom tworzenie wapiennych skorup, w których CO2 był wiązany. Wszystkie naziemne procesy sprzęgają się i tak np. skutkiem ewentualnego roztopienia się lądolodów (od ludzkiego nadmiaru dwutlenku węgla) będzie ubytek masy w rejonie biegunów, a od tego zwolnienie rotacji globu czyli wydłużenie doby.

Koniec holoceńskiej idylli. Przez minione ok. 11 tys. lat, czyli w holocenie, klimat był wyjątkowo stabilny w kontraście do tego, co typowo działo się w okresie zlodowaceń (plejstocenie) – kiedy było nie tylko średnio chłodniej, ale trwała chaotyczna huśtawka temperatur. Człowiek, Homo sapiens, powstał właśnie w plejstocenie, ale „dziwnym trafem” dopiero wraz z początkiem holocenu (i stopieniem północnych lądolodów) zaczął pędzić życie osiadłe oparte na wynalazku uprawy roślin i hodowania udomowionych zwierząt. Początek neolitycznej osiadłości, znów „dziwnym trafem” wypadł mniej więcej w tym samym czasie we wzajemnie izolowanych obszarach: w Bliskim Wschodzie, w Środkowej Ameryce i trochę wcześniej na Nowej Gwinei. Z tego wynika, że potencjalnie ludzie mogli wynaleźć rolnictwo nawet wcześniej, ale nie mogli tego zrobić, dopóki warunki plejstoceńskie zmuszały ich do wędrówek za zwierzyną. Rolnictwo otworzyło dalszy rozwój: miast, handlu, żeglarstwa, pisma, państw, kodeksów prawa, wielkich armii, w końcu przemysłu opartego na spaleniu paliw kopalnych, od czego zaczął rosnąć poziom gazów cieplarnianych. Obecny poziom CO2 nie jest właściwy dla holocenu – przeciwnie, pokazuje, że holocen skończył się: a raczej my go skończyliśmy.

Przejawy nowej epoki. Co wskazuje, że Ziemia weszła – została przez ludzi wprowadzona – w nową dynamikę, inną niż holoceńska? Hamilton wylicza cztery przejawy:

• wielkoskalowe zmiany-przesunięcia sedymentów (osadzanych skał i gruntów) na skutek budów, rolnictwa i nawadniania

• podniesienie się poziomu mórz, spodziewane jako skutek antropogennego ocieplenia

• przyspieszone wymieranie gatunków i jednoczesna gwałtowna ekspansja niektórych, głównie skutkiem rolnictwa i rozwlekania gatunków egzotycznych

• osadzanie się sztucznych substancji organicznych („plastików” i innych), izotopów węgla ze spalanych paliw kopalnych i radionuklidów z wybuchów i odpadów jądrowych.

Koniec podziału na historię ludzką i naturalną. Tu Hamilton cytuje kolegę, Dipesha Chakrabarty'ego (patrz tu, i tu), który twierdzi, że wraz z końcem holocenu przestał działać podział na „historię naturalną” i „historię ludzką”, gdzie ta naturalna odbywała się spokojnie i powoli, w rytmach wielo-tysiąc-letnich, w tempie realnie niedostrzegalnym dla ludzi, przez co przyroda, zarówno nieożywiona jak i biologiczna, stanowiła stabilne tło dla tej drugiej historii, ludzkiej, zawierającej szybkie zwroty akcji dziejące się w skali lat i dekad. Jesteśmy na początku okresu, w którym dzieje ludzkości i przyrody-Ziemi sprzęgają się w jeden węzeł i sama Ziemia (System Ziemia) „wmieszywa” się w historię ludzką. Ten punkt, dodam, pozostawia u mnie wielki niedosyt poznawczy. Wielkie pole do popisu dla fantazji SF-nerów. Przecież od dekad generałowie marzą o rażeniu przeciwnika wojnami klimatycznymi.

Czym jest System Ziemia, powiązany kompleks procesów, które dotąd woleliśmy widzieć i badać osobno, przybliża znany (wśród Anglosasów, ale nie u nas!) działający w Anglii geolog Jan Zalasiewicz. Oto Ziemia bez życia, bez biosfery: „nie miałaby tlenu w atmosferze, szarozieloną powierzchnię lądów (od nieutlenionych związków żelaza, zapewne, przyp. WJ), nie istniałaby połowa z obecnych minerałów, a cykle obiegu węgla, azotu i fosforu byłyby zupełnie inne niż teraz.”

Paleoklimatolog Wally Broecker stwierdza: „Z dawnych zapisów geologicznych krzycząco wynika, że atmosfera Ziemi nie ma mechanizmów samo-stabilizujących [jakie chcielibyśmy, by miała], i klimat Ziemi jest drażliwą bestią, która z wielką przesadą reaguje na drobne bodźce.” – Co jest barwnym powiedzeniem tego, że atmosfera lub klimatyczny podsystem Ziemi nie zachowuje się liniowo.

Inną barwną metaforą, którą rzuca Hamilton jest:

Już za późno na negocjacje z Ziemią! Co to znaczy? Autor przypomina pomysł Michela Sarresa z 1995 r., iż ludzkość powinna zawrzeć z Ziemią rodzaj kontraktu, w myśl którego ludzie zaniechają swoich wysiłków na rzecz panowania nad Ziemią lub opanowania jej, zapewnią jej za to „podziw, kontemplację i ochronę”, nadadzą jej prawa (w obrębie ludzkiego systemu prawnego) i naprawią poczynione jej szkody. (Pytanie, kto miałby to skutecznie uczynić, pozostawiam – W.J. – niezadane.) Hamilton kontynuuje, że tamta łagodna i czekająca na nasze pokojowe gesty Ziemia istniała tylko w fantazjach. Faktycznie jest ona „budzącym się gigantem”, „drażliwą bestią”, gotową wciągnąć nas w „spiralę śmierci”. Oto Ziemia – Hamilton próbuje kolejnych metafor – nie potrzebuje ani nas, ani naszej miłości. Zamiast obiecywać naprawienie szkód (restitution), powinniśmy szykować się na słuszną odpłatę, zemstę (retribution).

Geo-inżynieria. Dalej Autor omawia pomysły naprawienia szkód (w klimacie i środowisku) metodami geo-inżynierii; najbardziej znane to nawożenie oceanów żelazem (deficytowym w nich pierwiastkiem dla życia), żeby wzmóc asymilację CO2 przez planktonowe glony, i wpuszczanie siarczanów do wysokich warstw atmosfery, żeby zaradzić antropogennemu przegrzaniu przez zablokowanie w ten sposób strumienia światła od Słońca. Grozą od tego wieje. A wojenne zastosowania tych samych technologii bardzo kuszą.

Jak uciec z Ziemi? Kolejny wątek, to fantazje o budowaniu w kosmosie autonomicznych budowli, statków-przetrwalników, którymi elita ludzkości mogłaby uciec z umierającej Ziemi. Ciekawa sprawa... Ale aż dziwne, że są ludzie, którzy to proponują poważnie.

Plany A, B, C. Ucieczka z Ziemi (i pozostawienie reszty – wielu miliardów zapewne – ludzi zagładzie) to „okrutny plan C”, na wypadek, gdyby nie powiódł się „plan B” czyli geoinżynieryjne poprawianie, „melioracja” Systemu Ziemia. Który zakłada, że nie uda się „plan A”, czyli zahamowanie emisji CO2 i innych ubocznych produktów Postępu i Nowoczesności. Przetłumaczę ostatnie zdania artykułu:

Mamy obowiązek odrzucić okrutną fantazję Planu C i wrócić do Planu A – i uczynić wszystko co w naszej mocy, aby spowolnić geologiczny zegar. Jeśli jednak na tej Bestii Ziemi wywołanie powrotu do idylli holocenu nie jest już możliwe, powinniśmy przynajmniej znaleźć sposób, by załagodzić szaleństwa antropocenu i przez to sprawić, by ta nowa i niechciana geologiczna epoka stała się taką, w której ludzie mogą jakoś przetrwać.