Subhash Kak. theconversation.com

Subhash Kak przedstawia się następująco: jestem profesorem inżynierii elektrycznej i informatyki, pracuję w dziedzinach maszyn uczących się i teorii kwantów. W artykule „Czy sztuczna inteligencja uzyska świadomość?” zręcznie podsumował obecne poglądy na ewentualność zaistnienia sztucznej świadomości, świadomości w maszynach.

Pierwsza grupa autorów wypowiadających się na ten temat uważa, że świadomość w maszynach jest czymś, co wyłoni się wraz z rozwojem technologii. Świadomość w myśl tego poglądu polega na sprawności w przetwarzaniu informacji. Jeśli maszyna będzie zbierać więcej informacji niż człowiek, będzie trzymać w pamięci więcej treści niż wiele bibliotek, będzie mieć dostęp do wielkich baz danych w milisekundach i szybciej niż ktokolwiek z ludzi będzie w oparciu o te dane podejmować decyzje – to czy wtedy nie nazwiemy jej świadomą, i to w większym stopniu, niż są ludzie?

Po drugie, wyrażany jest pogląd, że są funkcje ludzkiego umysłu i zachowania, których nie można obliczyć na komputerze. Kak wymienia jako przykład twórczość i poczucie wolności: ani jedno, ani drugie, jak się wydaje, nie może wynikać ani z logiki ani z rachunków.

Trzeci pogląd wiąże się z teorią kwantów, którą Kak nazywa „najgłębszą z teorii fizyki”. Według „ortodoksyjnej” interpretacji kopenhaskiej (jak pisze), „świadomość i świat fizyczny są komplementarnymi aspektami tej samej rzeczywistości”:

Kiedy pewna osoba obserwuje lub eksperymentuje na pewnym aspekcie świata fizycznego, świadoma interakcja tej osoby powoduje dostrzegalną zmianę. Tak więc interpretacja kopenhaska przyjmuje, że świadomość jest czymś danym [z góry] i nie podejmuje się próby wyprowadzenia jej z fizyki, i dlatego można ją nazwać poglądem „wielkie C” [od consciousness: świadomość], w którym świadomość jest czymś, co istnieje samo przez się – chociaż potrzebuje mózgów, aby stać się czymś realnym. Pogląd ten był popularny wśród pionierów teorii kwantowej, takich jak Niels Bohr, Werner Heisenberg i Erwin Schrödinger.

(Podkreślenia i wstawki moje, WJ. „Big-C”, nawiasem, to ang. slangowe określenie raka, od cancer.)

Kolejny czwarty pogląd Subhash Kak nazywa „małym C”. W myśl tego poglądu świadomość czy zjawiska świadomościowe, wyłaniają się z biologii, podobnie jak biologia (zjawiska życiowe) wyłania się z chemii, a chemia z fizyki. Zgadza się to z poglądem neuronaukowców, że procesy umysłu ściśle odpowiadają stanom i procesom mózgu. (W oryginale jest, że „są identyczne”, co jednak wygląda na przesadę.) Zgadza się też, wg autora, z kwantową interpretacją wielu światów Hugha Everetta.

Subhash Kak zauważa, że pogląd „wielkie C” ma analogię w teorii umysłu Wedanty, gdzie świadomość jest fundamentalną podstawą rzeczywistości na równi z fizycznym wszechświatem. Z kolei pogląd „małe C” – o biologicznym pochodzeniu świadomości – przypomina ten głoszony przez buddystów, że umysł i świadomość powstają z „niczego” czyli z pustki.

Dalej autor podaje przykłady świadczące o tym, że świadomość wraz z jej treściami jest czymś, co istnieje samo przez się i niezależnie od edukacji poszczególnych umysłów – a więc w myśl poglądu „wielkie-C”. Na pierwszym miejscu jest tu genialny matematyk-samouk Srinivasa Ramanujan, którego drogi, po których doszedł do swoich odkryć, pozostają tajemnicze, a sam on twierdził, że matematyczne twierdzenia zsyłała mu bogini Namagiri w śnie.

Pozostaje do zbadania problem, jak świadomość oddziałuje ze światem materii. Nie wprowadza zmian w fizycznym świecie, ale zapewne ma zdolność zmieniania prawdopodobieństw w procesach kwantowych. Autor tu odsyła do pracy Y. S. Patil, S. Chakram, and M. Vengalattore i artykułu Billa Steele'a o kwantowym efekcie Zenona polegającym na tym, że akt obserwacji „zamraża” obserwowane kwantowe obiekty. Być może jest to trop, w jaki sposób umysł i materia współoddziałują.

Badacze kwantowego efektu Zenona. phys.org 2015

Tyle autor – plus końcowe rozważania, czy „maszyny” oparte na strukturach biologicznych nie okażą się szybciej świadome niż te czysto sztuczne z metalu i krzemu.

Mając w umyśle to wszystko, przyjrzyjmy się jeszcze raz problemowi świadomości. Składa się nań pewna liczba progów lub bramek, przy których trzeba odpowiedzieć „tak” lub „nie” Zgodzić się lub nie zgodzić.

Bramka 1. Czy świadomość jest tym samym, co inteligencja?

Póki jedynymi kandydatami do posiadania inteligencji bądź świadomości byli ludzie, nie było problemu. Oba słowa mogły być uważane za mniej więcej synonimy. Problem zaczął się, gdy pojawiły się, najpierw w wyobraźni ludzkiej (ale to wystarczyło), maszyny, których działanie jest inteligentne, ale zarazem coś (ważnego) przeszkadza nam (lub niektórym z nas) uznać je za „świadome”. Bramka nr 1 dzieli poglądy na te, które utożsamiają świadomość i inteligencję, i te, które uważają świadomość za coś różnego od inteligencji. Klasycznym poglądem na „tak”, czyli utożsamiającym, jest test Turinga: kto konwersuje tak, że po mowie nie można odróżnić go/jej od człowieka, jest świadomy. Dzisiaj, kiedy słychać o maszynach pomyślnie zdających testy Turinga, raczej przeważą poglądy na „nie”.

Tu uświadamiamy sobie istnienie bramki, która kryje się, nienazwana wyraźnie, w tle Turingowego testu:

Bramka 2. Czy świadomość jest czymś, co mam tylko ja, a czy mają ją także inni, o tym mogę orzec tylko na podstawie podobieństwa do siebie?

Można tę bramkę nazwać kryterium solipsyzmu: oto ja z definicji jestem świadomy, i wiem o tym, a czy inni są świadomi, jak ja, tylko ja mogę orzec na podstawie podobieństwa tamtej drugiej istoty do mnie. Test Turinga jest wariantem Bramki 2, mianowicie wiążącym podobieństwem jest podobieństwo mowy: jeśli coś mówi jak ja, jest świadome. Liczbę tych podobieństw można by mnożyć, o czym na razie nie warto rozprawiać. Ale jest bramka bardziej subtelna:

Bramka 3. Czy świadomość jest cechą, którą można ustalić na podstawie samej obserwacji zachowania obiektu podejrzanego o nią? (Czy jest zatem czymś „zewnętrznym?) – Czy inaczej, same zachowania są czymś, co można zręcznie naśladować, a świadomość wymaga czegoś więcej?

Pytanie Bramki 3 oddziela „behawiorystów”, którzy pod uwagę biorą samo zachowanie, od „substancjalistów”, którzy szukać będą dodatkowo jeszcze czegoś więcej, a więc jakiejś „substancji”, która dopiero i naprawdę czyni kogoś (lub coś) świadomym. Allan Turing był behawiorystą.

Bramka 4. Czy bycie świadomym, posiadanie świadomości, daje takiej istocie pewne przywileje w stosunkach z ludźmi, których nie mają istoty niemające świadomości? – Czy przeciwnie, nie daje?

Ta bramka ustala, czy istoty świadome właśnie dzięki świadomości są uznawane lub zasługują na to, żeby zostać uznane za osoby? I w tym sęk, da liegt der Hund begraben, tu leży pies pogrzebany. Problem świadomości dopiero w tym miejscu rozżarza się do czerwoności. Bo zaczyna przypominać niepokój, jaki wywołuje podejrzenie, że ktoś, kogo uznano za nieżywego, a jednak naprawdę żył i był świadomy, został w trumnie złożony do grobu lub pochopnie odłączony od aparatów podtrzymujących, lub rozebrany na narządy do transplantacji. W tle rozważań nad ewentualną świadomością maszyn stoi ten horror: co jeśli my je uważamy za maszyny i zezłomujemy, a one będą wiedziały, co z nimi się dzieje? Czy maszyny mogą cierpieć? Kochać? Odczuwać inne emocje? Lęk przed unicestwieniem? Czy może zawsze będą to zręczne imitacje, „emulacje” tychże? Po czym to poznać? W sensie Bramki 4, świadomość okazuje się być pojęciem leżącym w połowie drogi pomiędzy inteligencją a byciem osobą. Dopiero bycie osobą jest kluczowe i naprawdę o nie idą możliwe spory.

Tu konieczne jest dodać, że może tak się stać w przyszłości, że pogodzimy się z tym, że niektóre maszyny (czy procesy w komputerze lub w sieci) są świadome, ale nie przyznamy im przywilejów należnym osobom. Precedens jest: zwierzęta, przynajmniej niektóre, uważamy za świadome (w pewnym stopniu), a jednak nie uznajemy w nich osób, co widać po tym, że bez wzruszenia zabijamy je i pożeramy, wykorzystujemy w eksperymentach, w których one cierpią (lub nie), pospolicie i masowo dręczymy, urządzamy im życie tak jak wygodnie jest ludziom czerpiącym z tego korzyści, a nie im, i tak dalej. Zauważmy też, że to, że komuś przyznajemy status osoby, nie zwalnia go od „naszej” nienawiści, woli zabicia itd. – pomyślmy o wojnie, wrogach, ściganych przestępcach. W przyszłości świadome i osobowe maszyny mogą trafić na tamtą ciemną stronę.

Bramka 5. Czy świadomość (bycie świadomym) wyrasta z biologii? – Czy jest czymś niezależnym od tkanek z białka, DNA i innych biopolimerów?

Subhash Kak wymienia pierwszą ewentualność (lub pierwszy pogląd) w swoim szkicu, chociaż dzisiaj zapewne większość wprowadzonych w temat odpowie „nie”: świadomość nie zależy od materiału. Chociaż problem tej materiałowej zależności pozostaje, ponieważ materia biologiczna może zawierać pewne fazy, które na razie znamy tylko w niej, ale które zapewne mogą zostać wytworzone również nie-biologicznie. Tą ścieżką szukania poszedł kiedyś Roger Penrose, stawiając hipotezę, że świadomość jest – lub może zaistnieć – tam, gdzie podtrzymywane są w miarę trwałe stany kwantowej spójności, czyli gdzie funkcja falowa trwa pomimo bombardowania jej szumem cieplnym (lub grawitacyjnym). Tu od razu jawi się:

Bramka 6. Czy świadomość jest czymś, co może zostać zrealizowane przy pomocy dowolnego materiału, co oznaczałoby, że konkretny rodzaj materiału nie jest ważny, gdyż istotna jest struktura? – Czy przeciwnie, świadoma istota lub urządzenie wymaga zbudowania z odpowiedniego materiału, z jakiejś szczególnej klasy tych substancji, które świadomość w ogóle umożliwiają?

To jest pytanie o „strukturalność” versus „materiałowość”. Kontynuując: Penrose (w książce „Nowy umysł cesarza”) stanowczo sugeruje, że świadomość wymaga właściwego – kwantowo sprzyjającego – materiału. Staje przez to w opozycji do całej (już niemal odwiecznej a na pewno dostojnej) tradycji cybernetyki, która stoi na dogmacie: struktura wszystkim, materiał niczym.

Bramka 7. Czy świadomość wiąże się (nieodłącznie i niezbywalnie) z pewnymi szczególnymi dyspozycjami („umiejętnościami”), które mają wymierne, obserwowalne i obiektywne konsekwencje? Inaczej: czy świadome istoty bądź urządzenia umieją-potrafią coś, do czego te nieświadome są niezdolne? – I przeciwna opcja: nie, nie ma takich cech.

Subhash Kak podaje przykłady takich super-mocy: są nimi twórczość (zdolność do tworzenia czegoś nowego) i „poczucie wolności” (być może, autor miał na myśli umiejętność odróżnienia, że jest się wolnym, czyli „można robić, co się chce”, od bycia pod przymusem). Roger Penrose poświęcił tej sprawie dużą część swojej książki wykazując, że świadomość umożliwia rozwiązywanie zadań nie-algorytmicznych, a więc niedostępnych dla komputerów. Lub raczej tak, że istnieje klasa zagadnień, które ludzie rozwiązują (podaje tam ich przykłady), ale aby to zrobić, muszą użyć innych sposobów niż algorytmiczne.

Koncepcja Penrose'a ostro dzieli świat na sferę („królestwo”, realm) tego, co działa algorytmicznie i czego działanie może być sprowadzone do maszyny Turinga, co jest mechaniczne, zbudowane z części i rządzone jest mechaniką klasyczną (Newtonowsko-Hamiltonowską) – i na drugą sferę tego, co działa nie-algorytmicznie, nie daje się rozłożyć na części i jest z konieczności kwantowe, które więc jest opisywane przez wektory stanu, które interferują, czyli tworzą superpozycje. To, co kwantowe-niealgorytmiczne, doznaje upadku do sfery klasyczno-mechaniczej-algorytmicznej przez redukcję stanu kwantowego czyli przez proces R. (Lub przez wave function collapse, „zarwanie się funkcji falowej”, jak to ładnie nazwano po angielsku.) W wyniku procesów typu R wzrasta entropia i czas płynie nieodwracalnie. Procesy „świadomościowe”, lub leżące u podstaw świadomości, swoją nie-algorytmiczność zawdzięczają temu, że ich stany w przeszłości interferują ze stanami w przyszłości, a dzięki temu pobierają informację z przyszłości. Idąc dalej tropem rozważań Penrose'a, świadomość – lub inteligencja wykazująca się świadomością – byłaby zdolna do przezwyciężenia ograniczeń, jakie właściwe są algorytmom, dzięki temu, że widzi przyszłość – oczywiście w jakimś ograniczonym zakresie; być może ten wgląd w przyszłość działa na głębokość ćwierci sekundy, co jednak do wielu niealgorytmicznych wyczynów wystarcza.

Ponieważ przez kolejne lata i dekady badania w dziedzinie molekularnej budowy komórek nerwowych nie przyniosły wyników choćby w części zbieżnych z wizjami Penrose'a, który je obmyślił jeszcze w latach 1980-tych, ów brytyjski fizyk-matematyk zaniechał tamtych rozważań.

Kwanty jednak nie dają się odłączyć od świadomości. Winna temu jest (wspomniana przez Kaka) kopenhaska interpretacja mechaniki kwantowej. (Lepiej jednak przeczytać o niej w Wikipedii angielskiej.) Głosi ona, że dopóki wartości (fizycznych wielkości) obiektów kwantowych nie zostaną zmierzone, nie istnieją. Np. nie ma sensu mówić, jaką wartość pędu miał elektron, zanim mu ten pęd zmierzono, albo na którym orbitalu przebywał w atomie, albo ile było fotonów w pewnej objętości pola elektromagnetycznego. Przed pomiarem, obiekty kwantowe mają tylko możliwości posiadania pewnych wartości swoich fizycznych wielkości. Mają np. możliwe pędy, częstotliwości, położenia, czy liczby kwantowe. Te możliwości zmieniają się w twarde realne wartości, właśnie w wyniku pomiaru. Czym jednak jest pomiar? W tym miejscu interpretatorzy kopenhascy dzielą się na (umownych) materialistów i idealistów. Materialiści widzą sprawę tak, że ludzcy obserwatorzy świata i eksperymentatorzy żyją w świecie klasycznym, tzn. rządzącym się mechaniką klasyczną (zatem wolnym od kwantowych cudów) i pomiary polegają na przeniesieniu zjawisk z poziomu kwantowego (ze świata kwantowego) na poziom klasyczny, gdzie dopiero mogą być one stosownie obrabiane, przetwarzane, zapamiętywane, opisywane, dyskutowane itp. itd. Znanym przykładem takich kwantowych zjawisk, które zostały zręcznie strącone do twardego świata klasycznego, są zdjęcia z komór jonizacyjnych, w których cząstki zostały schwytane i zostawiły po sobie smugi jak samoloty na niebie.

Rozpad cząstki zawierającej kwark dziwny, 1974
- przykład strącenia obiektu kwantowego w świat klasyczny. Wikipedia

Idealiści widzą to inaczej: oto, według nich, kwantowe obiekty, dopóki są czysto kwantowe, istnieją tylko jakoś częściowo, potencjalnie, a dopiero pomiar je urealnia całkiem. Czym jest dla nich pomiar? Przyłożeniem świadomości do kwantowego pre-zjawiska. Pomiar jest pomiarem dzięki temu, że na końcu tworzących go przemian czeka widzące oko człowieka, czyli istoty świadomej. Według kopenhaskich kwantowych idealistów świat jest stwarzany przez świadomość. A ponieważ świadomość człowieka wydaje się być za słaba na to, to podstawiają w tej roli Boga. Albo jakąś Świadomość Kosmiczną, która kreująco patrzy na kwanty poprzez zwykłe oko badacza, biorąc udział w jego jednostkowej świadomości. To jest jeden z aspektów tego „wielkiego C”, o którym pisze Kak, albo u nas we Frondzie, Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz: „Wiara sprzeczna z nauką? Nic podobnego!”

Powyższy pogląd razi swoim absurdem, jednak coś w nim jest. Jest to ten punkt, który wymienia Kak; i niech to będzie:

Bramka 8. Czy świadomość istnieje „sama przez się”, jako osobny składnik lub wymiar rzeczywistości, oddzielny od tego, co poza nią, czyli, umownie, materii? – Czy jest inaczej, mianowicie jakoś wyłania się z materii, takiej lub innej?

Subhash Kak wyraźnie popiera pogląd pierwszy, który nazywa „wielkim C” i widzi w nim zbieżność z jego ojczystą filozofią wedanty, ale sprawiedliwie wymienia aż dwa poglądy drugie, emergencyjne: że świadomość wyłania się za sprawą dostatecznej złożoności, np. u maszyn przetwarzających informację; albo za sprawą pewnych rozwiniętych procesów biologicznych. W tym drugim ujęciu, świadomość byłaby sposobem funkcjonowania „dostatecznie rozwiniętego” materialnego systemu. Jednak u Penrose'a wyczytamy argumenty przeciw poglądom emergencjonistów („wyłonników”). Dlatego nie przesądzając o tym, czy świadomość istnieje aż w postaci Wielkiego C, ustawimy kolejną bramkę:

Bramka 9. Czy świadomość polega na stopniowym przyroście innych, nie-świadomościowych zjawisk, procesów i sprawności (np. na zwiększaniu się inteligencji)? – Czy pojawia się jako całkiem nowa jakość lub właściwość, w sposób przypominający przejście fazowe, np. krystalizację lub zapłon?

W tej drugiej wersji, świadomość się „nagle zapala”. Nie przypominam sobie, żeby ktoś tę kwestię rozwiązał. Pojawia się ona przy rozważaniach o początkach ludzkiej kultury, języka i tego, co nas odróżnia od przed-ludzkich przodków. Ale można się też zastanowić nad podobnym zapalaniem się świadomości u dzieci, czyli w rozwoju osobniczym. Tu mieści się pytanie, którego raczej nie warto czynić osobną bramką: co ma wspólnego świadomość z przytomnością?

Bramka 10. Czy świadomość wymaga specjalnego medium? – Czy inaczej, istnieje bez takowego?

Srinivasa Ramanujan, 1887-1920. www.thefamouspeople.com

Subhash Kak niejawnie przyjmuje pierwszą opcję, gdy opowiada, jak jego rodakowi bogini podszeptywała matematyczne wzory, co należy rozumieć tak, że zjawiska świadomościowe, w których brał udział mózg-umysł Ramanujana, krążyły gdzieś w przestrzeni, poza nim, a więc w jakimś osobnym medium. W ten sposób myślą wszyscy zwolennicy „antenowego modelu umysłu”, z Rupertem Sheldrake'iem na czele, w przeciwieństwie do zwolenników „gramofonowego modelu umysłu”, według których cała aktywność składająca się na umysł mieści się w mózgoczaszce, w hardware układu nerwowego. Sheldrake starannie obmyślił owo medium dla zjawisk świadomościowych (oraz innych) – są nim (jego pomysłu) pola morficzne. Opcja osobnego medium istnieje też u Penrose'a – u niego tym medium są procesy kwantowe, a więc upraszczając, funkcje falowe. Z konieczności ten pogląd muszą przyjmować zwolennicy psychologii transpersonalnej. Przeciwnie, twardzi scjentyści wśród neuroscientists wszelkie takie specjalne media od progu odrzucają.

Prócz tego najbardziej prawdopodobne jest, że to wszystko urządzone jest całkiem inaczej.