Raczej ot-tak, bez wielkich wniosków: po prostu relacjonuję, co oto czytam, oderwawszy się w środku lektury. Canettiego czytam, tak, Eliasa, jego najbardziej (chyba) znaną książkę „Masa i władza”, przełożoną i wydaną po polsku w 1996 r. Kupiłem ją wtedy i w dużym stopniu przeczytałem; „w dużym stopniu”, bo jak teraz czytam znów po tym czasie, to znajduję miejsca poopuszczane w pierwszej lekturze albo nie zapamiętane; może coś mnie wtedy odwróciło od książki, zdarza się.

O czym książka? Zgodnie z tytułem: o masie, czyli o tym jak człowiek-indywiduum zlewa się z innymi, tworząc masę, i jak z tej masy się wyodrębnia – bo chyba nie jest nigdzie powiedziane, co pierwsze, masa czy jednostka. A gdzie jest masa, tam są sposoby, żeby nią zarządzać i poruszać, czyli właśnie władza. A prócz tego w tej książce mnóstwo... prawdziwy skarbiec spostrzeżeń i analiz o ludzkim świecie i jego symbolice. Bo to jest jakby drugi wymiar tej książki: symbole, jak są zawarte w często niby oczywistych czynnościach i instytucjach, i jak te symbole nami rządzą, organizują nam rzeczywistość.

Do napisania tej wzmianki o Canettim i jego książce skłoniło mnie jedno spostrzeżenie. Canetti oryginalnie wydał tę książkę w 1960 r., pisał ją pewnie w poprzedzającym dziesięcioleciu. Była to jego rozprawa z XX wiekiem (urodził się w 1905 r.) – który zaistniał jako szaleństwo masy. I jako furia władzy. Więc mam nieśmiałe wrażenie, że to szaleństwo masy jakby osłabło. Osłabło, zelżało od czasu, kiedy Canetti pisał tamtą książkę. Ludzie stali się – staliśmy się – mniej masowi. A razem z tym osłabł napór władzy. Władza stałą się mniej natrętna niż kiedyś. To kwestia do dyskusji.

Jeszcze o Canettim. W 1981 roku dostał literacką nagrodę Nobla, czego ja wtedy nie zauważyłem i pewnie mało kto w Polsce, bo raz, nie był u nas znany, dwa, mieliśmy większe problemy wtedy. Pisał po niemiecku, chociaż większość życia spędził w Anglii, a urodził się w Bułgarii i był Żydem, przy czym podkreśla się, że Sefardyjczykiem, co nadaje mu arystokratyczną elitarność (bo jednak Sefardim to nie to, co dwuznaczni Aszkenazim) i odwieczność. Chyba jednak był po prostu Europejczykiem ohne weiteres. W „Masie i władzy” podziwiam jego wnikliwość, jego jasność widzenia. Porusza wątki, które zdarzały się też w Tarace bez świadomości, po kim powtarzamy. Ja sam, gdy teraz czytam, łapię się na tym, że coś zapamiętałem z tamtej pierwszej lektury i potem to mi się po latach jawi – i wydaje mi się, że to moje myśli, a to Canetti.

Właściwie każdy dowolny fragment można by przepisać do Taraki i byłby jej ezoteryczną ozdobą. Próbka:

Masowe przerażenie uciekającego stada to najdawniejszy i – można by powiedzieć – najbliższy nam stan masy, jaki w ogóle znamy. Z tego masowego przerażenia wywodzi się najprawdopodobniej ofiara. Lew, goniący stado gazeli, uciekających razem przed nim w panice, zaprzestaje pogoni, skoro tylko uda mus ie dopaść jedno ze zwierząt. To zwierzę to jego ofiara, także w szerszym znaczeniu tego słowa. [Po niemiecku słowo „ofiara” jest podobnie wieloznaczne jak po polsku; obejmuje zarówno znaczenia victima: ktoś poszkodowany, jak i sacrificium: ofiarowanie w sensie religijnym. WJ] Zapewnia ona innym członkom stada spokój. Gdy tylko lew dostanie to, czego pragnie, i gdy tylko one to zauważą, ich strach ustępuje. Ze stanu zbiorowej ucieczki powracają do stanu stada, każde zwierzę pasie się swobodnie i robi to, na co ma ochotę. Gdyby gazele miały religię, a lew był ich bogiem, mogłyby dobrowolnie, z własnej inicjatywy, poświęcić jedną gazelę, by zaspokoić jego żądzę. To właśnie zachodzi u ludzi: z ich stanu masowego strachu wywodzi się ofiara religijna. Powstrzymuje ona na jakiś czas pogoń i głód niebezpiecznej siły.

W kilku chłodnych – zero złudzeń! – słowach namalowane to, co młodszy o pokolenie René Girard rozwinął w całą książkę trzymającą czytelnika w emocjonującym napięciu; mówię o sławnym „Koźle ofiarnym” tamtego autora. Wiele by mówić, osobne bajki.