[Ten odcinek „Naszych zwierząt mocy” jest roboczy i techniczny. Nie piszę tu o symbolice ślepowrona, tylko o problemach z ustaleniem, czym w istocie jest ten ślepowron.]

W tekście „Herby jak okna” (2007) przy okazji herbu Ślepowron napisałem o tym ptaku:

Skąd się wzięła nazwa [herbu] Ślepowron? Tu pozostają domysły. Jest „żywy” ptak tak nazywany, ale od jak dawna i czy aby ów gatunek nie nazwano właśnie od wcześniejszego herbu? Gdyby jednak nazwa i związania z nią identyfikacja ptaka była przynajmniej równie stara jak nazwa herbu, to można by spekulować, iż ów ptak, ślepowron będący gatunkiem nocnej czapli, ptak zarazem wodny i nocny, wiodący tajemniczy skryty tryb życia, a jeśli widywany w dzień, to nieprzytomny i oślepiony słońcem niby sowa, grał jakąś rolę w słowiańskiej kosmologii. Miał wszystkie cechy dające mu zadanie psychopomposa, czyli przeprowadzacza dusz na drugą stronę Rzeki dzielącej słoneczny i powietrzny świat żywych od nocnego i (pod)wodnego zaświatu, krainy zmarłych.

Ktoś, kto w Wikipedii kompilował hasło „Ślepowron zwyczajny” najwyraźniej ściągnął z tamtego mojego tekstu owo przypuszczenie i napisał tak:

Ślepowron w wierzeniach i jego nazwa gatunkowa. W słowiańskich wierzeniach ślepowron odgrywał rolę psychopomposa, przewodnika dusz, który towarzyszył zmarłym w drodze przez rzekę oddzielającą świat żywych od umarłych. Łacińska nazwa oznacza dosłownie „nocny kruk” i tak też, jako nocny odpowiednik kruka, pojmowano go w wielu kulturach. Polska nazwa wywodzi się od nocnego trybu życia. Uznawano go za ślepego, bo w dzień ukrywał się w zaroślach, a wydawał podobny głos do krakania wrony. Jest symbolem Ziemi Oświęcimskiej [potrzebny przypis], gdzie gniazduje.

Powyższy fragment ma nie-encyklopedyczne usterki: zawiera błędy (nazwa gatunkowa Nycticorax nie jest łacińska, lecz grecka), puste ogólniki („w wielu kulturach”), a przy ogólniku „w słowiańskich wierzeniach” nie ma ani odnośnika do źródła ani żądania jego dopisania. Przypuszczam, że źródłem tego fragmentu były właśnie moje „Herby...” czyli moja licentia poetica. Pętla się zamyka.

O ślepowronie jako ewentualnym psychopomposie nie ma wzmianki w książce Derwicha i Cetwińskiego „Herby, legendy, dawne mity”, 1987, 1989, od której zainteresowałem się symbolika herbową. Herb Ślepowron jest w niej wymieniony, ale zaledwie w jednym miejscu i po prostu odnotowano jego istnienie.

Kwerenda w Google'ach po hasłach „ślepowron” i „Słowianie” nie przynosi informacji: jeśli te dwa słowa pojawiają się w jednym tekście, to są z tamtej strony w Wikipedii. Lub własną (podobną ale różną od mojej) fantazją autora, jak u Winicjusza Kossakowskiego w turbosłowiańskiej witrynie Czesława Białczyńskiego.

Jakie są problemy ze ślepowronem?

Rzekomy psychopompos. To, że napisałem o nim, że pasuje do roli psychopomposa, było moją fantazją. Ale jest możliwe, że gdzieś, w którymś kraju-języku-kulturze, w tamtejszych podaniach, faktycznie ślepowron występował w takiej roli? Czy coś wiadomo o tym?

Nazwa ptaka. Nazwa znacząca „ślepa wrona” lub „ślepy kruk” (wron: archaiczne kruk) wydaje się, że jest wyłącznie polska. W innych językach jest nazywany „nocną czaplą”; tak po ang. (night heron), niem. (Nachtreiher), szw. (natthäger), serb. (ноћна чапља). Naukowa nazwa Nycticorax znaczy po grecku „nocny kruk”. Po ros., ukr., czesku ptak ten nazywany jest dźwiękonaśladowczo i groteskowo kwakwa. We francuskim bihoreau jest „wędrowną” nazwą nadawaną także bąkom – innemu skryto żyjącemu gatunkowi czapli.

Naukową nazwę, w brzmieniu Ardea Nycticorax nadał ptakowi Linneusz, 1758. Skąd ją wziął, skąd u niego ten „nocny kruk” po grecku? Czy i jaką miał podstawę we wcześniejszej literaturze? Ówczesnej naukowej? Pięknej? Mitologicznej?

Słowo nyktikorax jest w słowniku greckim, ale jest tam objaśnione: puszczyk.

Ptak a herb. Czy najpierw była nazwa ptaka „ślepowron”, czy herb szlachecki Ślepowron? To pytanie do historyków. Jest możliwe, że słowa tego wcześniej używano jako nazwy herbowej, a dopiero później ktoś z przyrodników nazwał tak ptaka. Pytanie, od jak dawna ptak ten był w Polsce identyfikowany i odróżniany od innych? Kiedy pojawia się w literaturze?

Ślepowron ma w Polsce północną granicę zasięgu. Najczęstszy jest nad górną Wisłą w okolicy Oświęcimia, ale widywano go gniazdującego na Bagnach Biebrzańskich. (Poza tym jest w całej nie-chłodnej Europie, Azji i w Afryce. W Ameryce zastępują go trzy inne pokrewne gatunki.) Jan Sokołowski, „Ptaki ziem polskich”, t. 2, pisze o nim: „gnieździł się niegdyś w wielu okolicach Europy Środkowej”, sugerując, że jego zasięg był dawniej większy, a sam pospolitszy. Czy był znany autorom przed XIX wiekiem, nie wyjaśnia. Czy był rozpoznawany przez „lud”, pod jakąkolwiek nazwą? – Też nie wiadomo.

Jest prawdopodobne, że nazwa herbowa Ślepowron powstała bez związku z ptakiem Nycticorax. Autorzy strony Wikipedii „Ślepowron (herb szlachecki)” wyjaśniają:

Nazwa herbu Ślepowron sugeruje, że w godle herbu powinien być ukazany wizerunek ptaka z rodziny czaplowatych – ślepowrona zwyczajnego, (występującego również i w naszej szerokości geograficznej). Tymczasem we wszystkich herbarzach w godle herbu widnieje kruk. Tę sytuację wyjaśnia Bartosz Paprocki w Gniazdo Cnoty, zkąd herby Rycerstwa Polskiego swój początek mają, tym że nazwa herbu Ślepowron pochodzi od nazwy miejscowości Ślepowrony [na Mazowszu koło Płońska], będącej własnością rodziny Korwin-Piotrowskich, których zaś herb był połączeniem motywów z herbów małżeńskich Korwinów herbu Korwin i Piotrowskich herbu Pobóg[6]. A zatem to kruk, inaczej Korwin, z łac. – (Corvus corax) stał się ptakiem herbowym zespolonego herbu Korwin-Piotrowskich, właścicieli wsi Ślepowrony.

Sama nazwa wsi Ślepowrony mogła być od przezwiska, podobnie jak bliźniacze nazwisko Ślepokura.

Co nie zmienia tej okoliczności, że poprzez osobliwą nazwę ptaka i herb o tym samym imieniu, oraz moje własne, a po części i Kossakowskiego fantazje, oto archetyp się jawi.

Zakończę wołaniem:
Czy leci z nami historyk? Który by coś wiedział o historii herbu i ptaka Ślepowronów?