O świecie – nauce, sztuce; człowieku...

Wielu już podejmowało ten wątek: dlaczego naukowcy i artyści zdają się przynależeć do dwóch odrębnych światów? Dlaczego tak trudno jest urealnić punkt styczny między nauką a sztuką? Czemu naukowcy obrażają się, kiedy spróbować obalić ich tezy za pomocą języka emocji, intuicji czy wiary? I czemu artystom równie opornie przychodzi dopuszczenie do świadomości, że ich dzieła mogą być pojmowane jako zupełnie przyziemne zbiory wariantów znaczeniowych?...

Naukowiec szuka w świecie prawdy obiektywnej. To znaczy, że poszukuje optymalnych reguł, których rozpoznanie i zrozumienie umożliwi zaakceptowanie zasad, według których funkcjonuje świat. Nauka pozostaje więc nakierowana na „materię” i badając ją doszczętnie, w każdym z możliwych aspektów próbuje argumentować, że świat jest klarownym, precyzyjnym i spójnym miejscem. Oczywiście w każdej dziedzinie nauki prędzej czy później pojawiają się szczeliny, uchyłki, których jeszcze wczoraj tam nie było. W ten sposób naukowiec ostatecznie dociera do ściany. Im więcej się dowiadujemy, tym więcej pozostaje nietknięte, niepoznane. Nauka dąży niemniej konsekwentnie i uparcie do jak najpełniejszego pojęcia natury świata, stąd nie widzi innych możliwości niż posługiwanie się wzorem, mianem, definicją, aż wreszcie logicznym dowodem. Wszystkie te działania służą ustanowieniu prawideł rzeczywistości. A kiedy w danej dziedzinie wiedzy wyłoni się niespodziewanie niezapełniona szczelina, naukowiec mimo wszystko spróbuje ją załatać lub ustanowić wyjątkiem potwierdzającym wcześniejszą regułę. Zadaniem owych reguł i prawideł jest dojście do prawdy niepodważalnej, rzec by: absolutnej.

W tym sensie artysta wbrew pozorom niewiele się różni od naukowca. On także usiłuje poznać świat i uczytelnić go dla wszystkich. Bada jednak świat od innego końca, stara się zajrzeć „na drugą stronę lustra”. Kieruje się emocjami, intuicją. Próbuje spoglądać na świat oczami duszy. Jednak mimo tych różnic między procesami docierania do prawdy, finalna idea, czyli pozyskanie odpowiedzi na elementarne pytania, w obu przypadkach jest ta sama – i jest nią ściana. Dlaczego zatem naukowcy i artyści zdają się przynależeć do dwóch odrębnych światów?

Niezależnie od punktu widzenia, istnieje przecież tylko jedna rzeczywistość, wspólna dla nas wszystkich. Świat jest jeden, ten doczesny, w jakim bytujemy na co dzień, i trudno się z tym stwierdzeniem nie zgodzić. Problem jednak wydaje się polegać na tym, że główną cechą świata jest dualizm. Dlatego niezależnie od prywatnych poglądów i obranych dróg zawodowych, każdy z nas codziennie styka się z dwoistością danego obszaru; z dwoistością, której nie sposób ujednolicić, sprowadzić do jedności, mimo najśmielszych wysiłków.

Stale dzielimy świat na dwa poziomy: materialny (fizyczny, cielesny) i duchowy. I nawet jeśli w głębi samych siebie dobrze rozumiemy, że medal zawsze ma dwie strony, nie jesteśmy w stanie poznawać świata jako jedności. Musimy wychwytywać z niego skrajności i próbujemy odszukiwać drogę środka poprzez ustalenie w pierwszej kolejności, gdzie leży awers, a gdzie rewers. Punkt A i punkt B – muszą sytuować się w pewnym oddaleniu od siebie. Nie mogą sytuować się w tym samym miejscu, bo gdzieś pomiędzy nimi musi rozpościerać się odcinek albo przestrzeń. Pomiędzy danymi podmiotami musi istnieć droga, dystans; nie może być inaczej.

Z idei mens sana in corpore sano (w zdrowym ciele – zdrowy duch) płynnie wynika, że kondycja ducha zależy od kondycji sfery fizycznej, i odwrotnie. Pojęcie jedno z drugim pozostaje ściśle sprzęgnięte, spójne i niepodzielne, a więc jest jednością. Lecz nawet kiedy dobrze o tym wiemy lub kiedy przeczuwamy tę prawdę przez skórę, skłaniając się ku niej intuicyjnie, i tak dzielimy świat na dwie odrębne sfery. Materia i duch, soma i psyche, ciało i umysł, aż w końcu – nauka i sztuka. I nie wiadomo, czy te podziały wynikają z natury samego umysłu i wyobraźni, czy też raczej świat bawi się z człowiekiem w kotka i myszkę, objawiając mu jedynie swój powidok, a nie prawdziwe oblicze.

Wydaje się, że wzajemne, obopólne unikanie nauki przez sztukę i vice versa nie skończy się dopóty, dopóki sam pojedynczy człowiek nie nauczy się traktować świata jako jedności, a nie rzeczywistości dualnej. Dopóki w powierzchownej sprzeczności nie dopatrzymy się dogłębnej spójni, świat nie ukaże nam swojego prawdziwego oblicza. Czy możemy jednak przestąpić ten próg? Czy jesteśmy w stanie zaprzestać nieustannego wyboru między dwojgiem drzwi? Czy potrafilibyśmy uznać, że drzwi prowadzące do „wyższych wibracji”, do pełniejszej świadomości i wiedzy, istnieją tylko jedne?

Albert Einstein powiedział tak: „Odkrycia w nauce nie dokonuje się wcale drogą logiczną. W logiczną formę obleka się ono dopiero potem, w trakcie referowania. Odkrycie, nawet najmniejsze, to zawsze olśnienie. Rezultat przychodzi z zewnątrz i tak niespodzianie, jakby ktoś ci je podpowiedział”.

Kiedy więc jesteśmy naukowcami, weźmy pod rozwagę, że logiczna konstrukcja naszych odkryć pozostaje poniekąd wtórna. Przychodzi do nas dopiero w procesie ubierania naszych odkryć w miana i we wzory. To tylko nasz umysł doprowadza nas do racjonalnego obrazu rzeczywistości. Racjonalny umysł ludzki działa jak rzutnik, dzięki któremu możemy obejrzeć ilustrację „prawdy”. Lecz prawda sama w sobie bierze się zewsząd i znikąd zarazem; nie sposób dokładnie określić jej pochodzenia. Wszyscy śnimy, wszyscy przeczuwamy coś przez skórę i zwykle to pewien nielogiczny, pozaustrojowy, chaotyczny pierwiastek popycha nas w kierunku prawdy. Nie wiemy, co steruje tym mechanizmem, podczas gdy właśnie na tym mechanizmie opiera się misterium świata, które tak starannie i logicznie staramy się rozszyfrować.

Marcel Proust powiedział z kolei: „Sztuka przynosi nam dowód, że istnieje coś innego niż nicość”. A Seneka Młodszy nauczył nas, że wszelka sztuka jest naśladowaniem natury (omnis ars naturae imitatio est).

Kiedy więc jesteśmy artystami, weźmy pod rozwagę, że sztuka jest także dowodem. Zupełnie jak dowód matematyczny, logiczny, dzieło sztuki dokumentuje określoną drogę rozumowania. W tym sensie, pomimo indywidualnych pragnień bycia odkrywczym, artysta identycznie do naukowca również jest wtórny. Jeden i drugi, czy mu się to podoba, czy nie, korzysta z tego samego zbioru danych i inspiracji. Na podstawie indywidualnej percepcji świata artysta stawia tezę, a potem za pośrednictwem dzieła usiłuje ją ściśle uzasadnić. Takie działanie jest analogiczne do postępowania naukowca. Sztuka to nie tylko natchnienie i „okno duszy”, ale też całkowicie logiczne mierzenie się ze sferą materii i zwykła, realna praca oparta na prawach fizyki, na dotykaniu fragmentu realnej rzeczywistości w sposób dosłowny, bo swoją własną ręką. Dochodzenie do prawdy drogą rzemiosła, a nie natchnienia, to już prawie cała sztuka. A przy tym racjonalnym, wielkim wysiłku każde dzieło i tak pozostanie iluzją, imitacją natury, a nie prawdą. Tak jak odbicie lustrzane jest iluzją osoby, która się w nim przegląda, nie zaś osobą.

I tak w rozważaniach nad dualizmem świata, znów docieramy do myśli Einsteina, która zdaje się rozwiązywać ten stary dylemat, dlaczego nauka i sztuka nie chcą, bądź nie potrafią, się spotkać. Ta myśl mądrze niweluje niezmordowany dualizm świata, akcentując jego jedność, w którą tak ciężko jest nam uwierzyć, zaakceptować:

„Najpiękniejszą rzeczą, jakiej możemy doświadczyć jest oczarowanie tajemnicą. Jest to uczucie, które stoi u kolebki prawdziwej sztuki i prawdziwej nauki. Ten, kto go nie zna i nie potrafi się dziwić, nie potrafi doznawać zachwytu, jest martwy, niczym zdmuchnięta świeczka”.