A już wydawało się, że państwa soteryczne, państwa zbawiciele, oferujące którąś z postaci ideologii wyzwolenia ludu (komunizm, nacjonalizm, faszyzm, narodowy socjalizm) odeszły w przeszłość, pogrzebane, lub co najwyżej jakimiś groteskami straszą na zapadłych peryferiach (Wenezuela?) – sam tak ogłosiłem w „Na razie cisza”. Ale nie, nie jest tak dobrze. Okazuje się, że polityczny mesjanizm ma się dobrze i blisko nas. Gdzie? – w Rosji pod Putinem. O tym pisze Timothy Snyder w nowej książce „Droga do niewolności”. Aktualnym wcieleniem politycznego mesjanizmu jest polityka wieczności. Snyder łączy ją w parę-syzygię z drugą siostrzaną pseudologią, mianowicie polityką nieuchronności. Tę drugą łatwiej (nam!) zrozumieć: jest to przekonanie, że w pewnym wycinku zmieniającej się społecznej i międzynarodowej rzeczywistości działają potężne prawa, tendencje lub procesy, których skutki lub konsekwencje (dalsze ciągi) są nieuchronne i zagwarantowane niejako przez samą strukturę świata. Jest więc wierzone, że PKB nieuchronnie rośnie, że dobrobyt nieuchronnie się powiększa, że rynki w miarę swojego rozwoju wymuszają powstanie demokracji i racjonalizację demokratycznych i liberalnych instytucji. Tu należy też polska wyznawana przez PO wiara (o tym Snyder mówił w wywiadzie dla Gazety Wyborczej), że integracja europejska będzie postępować i się zacieśniać, a Polska pod względem cywilizacyjnych dobrodziejstw wkrótce skutecznie dogoni kraje zachodniej Europy. Samo się zrobi – to w wersji dla leniwych; albo: z entuzjazmem i nie dbając o moralne ograniczenia chwyćmy za ster i przyśpieszmy nieuchronne procesy – to w wersji maxi głoszonej serio przez bolszewików.

Snyder pisze, że Rosja płynnie przeszła od powyższej polityki (czy ideologii) nieuchronności, będącej państwową doktryna za Lenina i Stalina, do biegunowej polityki wieczności za Breżniewa. (Snyder chętniej używa formuł „myślenie w kategoriach wieczności lub nieuchronności”, „politycy wieczności”, „świat wieczności” – chodzi jednak o uświadamiany lub nie system myślowy i to mijający się z realiami, naginający fakty do swoich formuł, więc, w końcu – ideologię.)

W ideologii wieczności historia powtarza się, składa się z pewnych wciąż odnawiających się przebitek. Tym co motywuje i uświęca decyzje, nie są projekty na przyszłość, tylko odwołanie się do precedensów, do odwiecznych wzorców. (Aż słowo archetyp się nakojarza, którego zresztą Snyder używa dla opisu tych negatywnie przez siebie ocenianych zjawisk, jednak wolę tego pojęcia tu nie nadużywać.) Wieczny byt jest (co nie dziwi...) święty, a jako święty – czysty, jest jak nieskalana dziewica. Nie ciążą na nim błędy. Jego uczestnicy – więc np. Rosjanie jako mieszkańcy i „dzieci” świętej Rusi – nie muszą poczuwać się do jakiekolwiek winy za to robią sami i ich liderzy, i co robili ich przodkowie i narodowi bohaterowie. Wieczny święty państwowy byt domaga się za to świętego entuzjazmu, aby odeprzeć zakusy zewnętrznych ciemnych (koniecznie!) sił, które go usiłują zepsuć, skorumpować, zanieczyścić i zniszczyć. Święty byt jest niewinny, całe złe pochodzi z zewnątrz. Rosja może być tylko niewinną ofiarą, wołającą o mściciela, nigdy agresorem.

Ideologię tę obecni rosyjscy przywódcy przejęli od Iwana Iljina, prawicowego „białego” emigracyjnego filozofa, którego Snyder wprost nazywa faszystą. Oczywiście to nie całość tego myślowego systemu, w końcu autor napisał książkę, a niniejsze streszczenie liczy parę zdań.

Na przykładzie Rosji, widzianym z daleka, dobrze widać to zjawisko. Ale przecież polityka wieczności działa też dużo bliżej. Zawiera się w każdej chyba „myśli narodowej” czyli w nacjonalizmie. Mój naród jest wieczny, święty, czysty, jako absolut domaga się wojenno-bohaterskich ofiar, a na wrogach-zwyrodnialcach okrutnego ich pobiedzenia. Zło przychodzi tylko z zewnątrz, i więcej: to, co poza moim narodem, jest wyłącznie zła źródłem. Wieczny-święty-czysty naród jest wieczną ofiarą, nigdy dosyć nie pomszczoną, o ranach wiecznie krwawiących. – Za „naród” może być podstawiona religia, co o tyle łatwiej, że narody bywają dziwnie podobne, a religia, którą ktoś wyznaje, przeważnie jest tą jedyną prawdziwą. Dalej idzie licytacja: czyja ojczyzna lub kościół bardziej sponiewierane, bardziej udręczone przez wrogów, obywatele której zbiorowości bardziej prześladowani, w ciaśniejszej oblężonej twierdzy zamknięci, i którzy więcej na tej podstawie wymuszą od innych, mniej uświęconych klęskami? Tym świętym i skrzywdzonym bytem mogą też (śmiało) się uważać nie tylko Rosjanie lub Polacy (pod PiS'em), ale też katolicy, Żydzi, Palestyńczycy, muzułmanie, Czarni Amerykanie, kobiety, geje. Ta końcówka to już mój wniosek, bo Snyder tak szeroko tych pojęć nie rozciąga. Wspomina za to, że lider Rosji homoseksualistów ogłosił wiecznym wrogiem swojego czystego narodu.

W polityce wieczności zbawienie zawarte jest tak, że jego akt już się był dokonał – i nie jest to wyczekiwana przyszłość. Pewna część świata kiedyś już została zbawiona lub wywyższona do podobnej roli, np. jedynego prawdziwego boskiego awatara (co zauważył mnich Filoteusz nauczający księcia Wasyla III , że Moskwa jest Trzecim Rzymem) – teraz pozostaje strzec jej całości i czystości.