Gdyby ktoś przyglądał się Rusi – jeszcze nie Rosji – pod koniec wieku XIV, na początku XV, widziałby tam trzy lub pewniej cztery „duchy” – egregory, duchy zbiorowości, każdy skupiony na pewnym terytorium, przypisany do krainy i każdy z inną, własną opcją geopolityki. Byłaby więc (1) Ruś litewska, większa jeśli nie główna część Wielkiego Księstwa Litewskiego, później skupiona na ziemiach obecnej Białorusi, przejściowo obejmująca też wielkie przestrzenie Siewierszczyzny i ziemi Kijowa, później nazwanej Ukrainą; (2) Ruś Czerwona czyli Halicka, dzielona na księstwa i inne zbiorowości wokół Halicza, Lwowa, Bełżca, Chełma, wiązana z Węgrami, Litwą, w końcu i na długo z Polską; (3) Nowogród, kupiecka republika nad jeziorem Ilmen, twarde jądro pierwotnej Rusi Ruryka; i (4) Zalesie czyli Ruś Zaleska, zdominowana i zjednoczona przez Moskwę. Dziś z tego są trzy państwa-narody: z części 1-Rusi litewskiej Białoruś, z 1 i 2 – z Kijowskiej i Halickiej – Ukraina, a 4-Moskwa, unicestwiając i pochłaniając 3-Nowogród jak Rzym Kartaginę, stała się Rosją.

17 milionów kilometrów kwadratowych Rosji nie może być jednolite, a duchów i opcji unoszących się nad jej regionami jest więcej. Jest więc:

Rosja, a może wciąż Ruś, Białomorska. Zaczyna się od wielkich jezior Ładoga i Onega (Oniego?), wzdłuż wielkiej rzeki Dźwiny („Północnej Dźwiny”) pokrywa wybrzeża Morza Białego, obejmuje po-fińską Karelię i po-lapońską Kolę. Krajobrazem: jeziorami, wychodniami archaicznych granitów przypomina sąsiednią Skandynawię, a jej stara ludność, Pomorcy, to niemalże osobny naród. Kraj białych brzóz, białych nocy, jasnych skał przebijających ubogą glebę, najbardziej magiczna z ziem rosyjskich. W tutejszej scenerii są umieszczane są baśnie stare i nowsze; tu Bałdá, przez Tuwima przezwany Jołopem, prześladował morskie diabły; tutaj działał zwariowany InBadCzaM, Instytut Badań na Czarami i Magią braci Strugackich. Tu Rosjanie zapoznali się z foką, wielorybem, reniferem, polarnym niedźwiedziem. Przy tym kraina od początku wystawiona na kontakty ze światem: przez jej stolicę Archangielsk przenikali do Rusi Anglicy, a za rogiem półwyspu działali Murmany, czyli Normanowie-Norwegowie, od których nazwa Murmańsk. Z powodu klimatu utrudniającego (lub uniemożliwiającego) rolnictwo, wolna od pańszczyzny. Za to w swojej historii zdominowana przez klasztory, z których sprawowana była podwójna władza, religijna i świecka, a najsławniejszym był klasztor i zarazem więzienie na Wyspach Sołowieckich, pod Leninem zmieniony w łagier. Oryginalną energię tej krainy dobrze odgadł Mariusz Wilk, tam osiedlając się i o niej pisząc.

Rosja Nadbałtycka: w okresie carskim, od Piotra do Mikołaja dziwne miejsce, państwowa stołeczna głowa wyciągnięta daleko na zachód, pomiędzy Finów-Ingrów-Czudź i nad europejskie morze, oddalona i niemal oderwana od pozostawionego w interiorze ciała. Skupiona w Petersburgu, który od początku był nie żywym centrum, ale miastem teatralnym, sceną i dekoracją, miejscem sztucznym, podtrzymywanym kaprysem i upartą wolą – w niemieckim jest na to jedno słowo: Willkür – władców. Miejscem, gdzie Rosjanin udawał i odgrywał europejskość, jak lekcję walca. Za Sowietów, którzy ze stolicą wrócili do macierzy-Moskwy i od świata odwrócili się tyłem, miejsce jakby zbędne, kłopotliwe okno wystawowe, w którym ktoś zbyt łatwo może wybić szyby. Być może – wystawienie go na kilkuletnie oblężenie i zagładę przez Niemców w II Wojnie miało coś z zamysłu: jakby Moskwa chciała osłabić, jeśli nie pozbyć się konkurenta do stołeczności i zniszczyć miasto, które mogło zagrozić swoją sztuczną bo sztuczną, ale istniejącą „zachodnią” infekcją. W tym regionie jest też Nowogród, kiedyś Wielki, po pogromach od Moskwy, ostatecznym za Iwana Groźnego, jak się wydaje, całkiem pozbawiony jakości i ducha. Jest Psków, podobno rosyjska stolica-ostoja prawosławno-monarchicznego konserwatyzmu. W sumie kraj samych miast-grodów-głów bez ciała, prócz tych kilku miast pusty, prawie całkiem pokryty lasem; rolnictwo, zawsze słabe, w końcu zniszczone przez Sowietów. Kiedyś studiowałem mapy wewnętrznych migracji ZSRS: był to region z największym odpływem ludności. Od Zalesia czyli Kraju Moskiewskiego oddzielony moreną Wałdaj, terenem jak na Europę bezludnym.

Rosja Moskiewska, dawniej Ruś Zaleska. Na mapach widoczna jako pajęczyna kolei i dróg wychodzących z Moskwy. Kraina funkcjonalnie ściśle scentralizowana wokół Moskwy, właściwie jej rozległe przedmieście. Z miast-ośrodków obwodów należą tu: Twer, Jarosław, Kostroma, Iwanowo, Włodzimierz nad Klaźmą, Niżny Nowogród, Riazań, Tuła, Kaługa. Wołogda: nie wiadomo, czy ją tu wliczyć, leży na przejściu do krainy Białomorskiej. Z rozpędu wliczmy Smoleńsk, chociaż przez związki z Litwą, Rzecząpospolitą i Białorusią wiele w nim osobnej jakości. Riazań, Tuła, Kaługa, nad Oką lub za nią (z Moskwy patrząc) historycznie należą do Siewierszczyzny, chociaż w nowszych czasach przygrawitowane przez Moskwę. Riazań, dawniej Perejasław Riazański, był tatarskim pograniczem. Na skrajnym wschodzie tego regionu, jakby dla zrównoważenia Moskwy, wyrosło największe po niej miasto, Niżny Nowogród w sątoku Oki i Wołgi, punkt startowy dla ekspansji Moskwy w dół tej rzeki, na wschód i południe.
Inaczej niż dwa poprzednie regiony, ta „Moskowia Ścisła”, ma wszelkie cechy zwartej całości, z głową i ciałem, i z zakorzenieniem w ziemi-terenie-geografii. W całości (prócz Smoleńska) leży w dorzeczu górnej Wołgi i całej Oki, i nachylona jest na wschód: ma się wrażenie, że sama grawitacja kierowała parcie tej krainy ku wnętrzu Euro-Azji, w stronę Morza Kaspijskiego, Uralu i dalej. Od zachodu opiera się na niby-górach Wałdaju, od północy na zaczynającej się tajdze. Od południa zamykała ją Nizina Mieszczorska, pas błot i piasków-sandrów wzdłuż dolnej Oki, wyglądem i peryglacjalnym pochodzeniem podobny do Polesia.
Słowianie-Ruś, osiedlający się tu w średniowieczu, zajmowali ziemie i slawizowali dawnych Finów, z narodów znanych jako Mera, Murom i Mieszczera. (Dalej siedzący na wschód Mari i Mordwa przetrwali.)
Duch tej krainy jest imperialny, butny, mesjanistyczny i hierarchiczny – inny być nie może, bo tu jest serce Rosji, jej centrum, jej rdzeń i „prawda”.

Siewierszczyzna: region na południe od poprzedniego, wyróżniony we wczesnym średniowieczu jako ziemia Siewierzan (dziwne podobieństwo do Księstwa Siewierskiego na Śląsku), historycznie nie miał szczęścia. W strefie przejściowej między lasem a stepem, wystawiony na pontyjskich koczowników i pustoszony przez nich, po najazdach Mongołów nie podniósł się do rangi politycznej osobności i reprezentacji. Przejściowo prawie w całości pod Litwą w czasie jej największej wschodniej ekspansji, potem dzielony między Moskwę i Rzeczpospolitą, o przesuwanych granicach i braku centrum. Wyraźny krajobraz: przewaga lessowych żyznych wyżyn, ale brak rzek-transporterów, takich jak Dniepr lub Wołga. Po pobiedzeniu Tatarów kolonizowany z północy i z ukraińskiego wschodu, przez co zasięg tego obszaru przesunął się na południe i wschód, i region formował się na nowo, odłączając się od swoich granic średniowiecznych. Za Piotra I lokalną stolicą stał się Woroneż, stolica pierwszej tutaj guberni. Inne większe miasta: Briańsk, Orzeł, Kursk, Lipieck, Tambow. Tuła i Kaługa zostały na „przedmieściu” Moskwy. Homel i Mohylew, pierwotnie siewierskie, weszły do Białorusi. Czernihów, Nowogród Siewierski, Sumy i Charków – do Ukrainy. Region historię w części dzieli z Ukrainą: Hetmanat i Ukraina Słobodzka zajmowały tereny zarówno siewiersko-rosyjskie jak i siewiersko-ukraińskie. Miejscowe dialekty długo były rozpoznawane albo jako rosyjskie (wielkoruskie), albo ukraińskie (małoruskie). Za Komuny częściowo z Siewierszczyzną pokrywał się tzw. Region Centralno-Czarnoziemny. W podziale na okręgi federalne Federacji Rosyjskiej niczego w tym miejscu nie ma.

C.d.n.

Komentowanie wyłączone wszędzie od 1 sierpnia 2020.