Autodestrukcja

W poprzednim odcinku zaproponowałem widzieć w tatuażu ruch od zmienności do stałości. Tatuujący się czynem tym ogłasza: chcę i muszę mieć coś stałego, na przekór temu całemu nieustannie zmieniającemu się światu, w którym nic nie jest stałe i pewne, gdzie wszystko może zostać zmienione (i na pewno zmienione będzie) i gdzie ja jestem wciąż namawiany/a do zmieniania tego i owego, siebie też. Czymś nieusuwalnie stałym, więc i absolutnym, staje się oto wydziergany obrazek na skórze. (Przypomnę, że słowo dziergać zanim zeszło się z tatuażem, oznaczało bardzo podobną czynność i przy pomocy podobnych narzędzi, to jest sporządzanie haftu lub koronki.)

Jest drugi ślad: wyrabianie obrazka na skórze bliskie jest samoranieniu, a jeśli rana pozostawi trwały ślad – samookaleczeniu. Jedno i drugie ma cechy niedokończonego samobójstwa. I zdaje się tak jest, że osoby próbujące samoranień i samookaleczeń robią to w ramach fantazji o samobójstwie. Ciekaw jestem, jak to widzą koledzy-psychologowie: czy faktycznie te rzeczy są łączone w fantazjach. Nawet bez psychologicznej praktyki widać tu ciągłość: lekka rana zadana sobie wygoi się, głębsza pozostawi bliznę, jeszcze głębsza doprowadzi do śmierci z wykrwawienia. Samobójstwu jest przypisywane mnóstwo sensów, których nie chcę tutaj rozciągać. Skupmy uwagę na tym, że samobójstwo również jest ruchem od zmienności do stałości. Ci, którzy popełniają samobójstwo, zapewne w śmierci widzą coś atrakcyjnego. Wydaje się, że w śmierci atrakcyjne jest to, że oferuje ona odpoczynek. I to odpoczynek absolutny: „wieczny odpoczynek racz mu dać Panie”. Wieczność to zarazem niezmienność. To co wieczne, nie ma powodu się zmieniać. Na cmentarzach, miejscach wiecznego odpoczynku, nie ma prawa być ruchu. Groby i cmentarze przystrajamy atrybutami niezmienności, jak ciężkie kamienne budowle, drzewa, którym pozwalamy rosnąć tak długo, jak potrafią; mogiły czyli sztuczne pagórki. Samobójca ucieka w niezmienność. Od czego? – od irytującej, popychającej, wkurzającej, drażniącej, meczącej itd. zmienności bycia żywym, od uczestnictwa w uciążliwie zmiennej bandzie żywych. Jak widać, z samoranieniem, -okaleczeniem i wreszcie -bójstwem tatuaż ma wiele arcywiele wspólnego.

Prawdziwa tożsamość

W subkulturze kryminalno-więziennej tatuaże, często małe, jakieś kropki lub podobne znaczki, służyły do pokazania przestępczej rangi. Można w tym widzieć rejestrowanie, na sobie, na swoim ciele, własnej tożsamości. Uwięzienie pociągało odarcie z tożsamości. Więźniów przebierano w seryjne łachy-uniformy, golono głowy, nie mieli niczego swojego, pozbawieni prywatności. Więzienna egzystencja było, literalnie, deprywacją. Odpowiedzią na to było tatuowanie odpowiednich znaczków, które przywracały tożsamość. Głosiły, że posiadacz takiego oto znaczka na powiece lub między palcami dłoni nie jest tym oto widocznym upokorzonym nędzarzem pozbawionym osobowości ani mocy, przeciwnie, jest „kimś”, z którym należy liczyć zarówno tu, w zakładzie karnym, jak i tam w świecie poza murami. Dlaczego, zapytajmy dla porządku, chociaż to oczywiste, tatuaż? Bo ciało było ostatnią i jedyną rzeczą, której zniewolony więzień pozostawał właścicielem.

To zauważenie niech posłuży nam za kolejny ślad. Nasza tożsamość w większości nie jest naszym dziełem. Moje imię, nazwisko nie ode mnie pochodzi, chociaż muszę się z nim utożsamiać. Nieliczni tylko potrafią wywalczyć sobie naprawdę własne imię, czyli niepowtarzalny pseudonim. Podobnie jest z moją historią, które jest robiona przez innych, w dużej części przez czynniki formalne: urzędy, szkoły, pracodawców. Również ciało niekoniecznie bywa takie, jakiego bym naprawdę chciał/chciała dla siebie; zrzucanie wagi, body-building, operacje plastyczne i najbardziej z tego niesamowite zmiany płci, są dowodem.

Na tym tle tatuaż można rozumieć jako osobisty znak, osobiste dzieło, samo- już nie zniszczenie, tylko -kreację. Nie autodestrukcję, ale autokreację.

Zeszmacić się

Dobrym wstępem prezentującym, co mam tu na myśli, jest scena z pewnej książki... Niestety, nie pamiętam ani autora ani tytułu. Autor jako nastolatek prowadził podwójne życie, okresowo przyłączając się do Cyganów, którzy przyjęli go za swego i uważali za przybranego syna jednego z ich rodzinnych wodzów. Byli to Lowarzy, czyli Romowie-handlarze końmi. Jest tam scena, kiedy autor, bodaj czternastoletni, kupuje sobie nowe ubranie, w którym paraduje wielce dumny. Jeden ze starszych Cyganów rozdziera mu ten „garnitur” w widocznym miejscu. Gest ten – czy atak – miał sens inicjacyjny: pokazywał, że wartość Cygana nie zależy od tego, co ma, tylko kim jest. Do cnoty „bycia tym, kim się jest” należy umiejętność łatwego odrzucania i nie-przywiązywania się do tego, kim się nie jest. Taki jest też sens tytułowego „zeszmacenia”. Oto tracę, odrzucam, lekceważę wartości, po których ludzie z pewnego perymetru gotowi są mnie oceniać, ponieważ wiem i czuję, że prawdziwego mnie to nie dotyczy ani nie zubaża. Ani mojej prawdziwej wartości nie ujmuje.

Tatuaż, choćby nie wiem jakim dziełem sztuki był (przeważnie nie jest żadnym), stoi jednak blisko brudu, rany-blizny czy rozdarcia ubrania. Gładka czysta skóra jednak jest wartością. Nie tylko cały przemysł kosmetyczny o tym świadczy, ale prawdopodobnie pozytywny odbiór czystej i gładkiej skóry mamy zapisany w genach, jako dowód braku chorób i pasożytów. Tatuaż tej wartości przeczy. Co w tym ujęciu głosi? – Może to: „moja skóra, powierzchowność, nie jest najważniejsza. To środek, jak wiele innych”. I za tym: chcesz mnie znać? Szukaj głębiej. Zeszmacanie się, którego przypadkiem jest tatuaż, prowokuje do nie-sądzenia po pozorach. – Bardzo „skorpionowy” wątek, wymagający być może osobnego rozwinięcia.

Mój jest ten kawałek... skóry

Do subkultury więziennej tatuaż należy nie tylko jako tajemny znak kasty złodziei wybitnych, ale także jako czynność podobna do połyków (połykania niejadalnych, zwłaszcza ostrych przedmiotów) i innych samookaleczeń. Na wolności lumpenproletariusze czerpią siłę z lekceważenia społecznych zasad. Uwięzienie wrzuca ich stan bezsilności, zera mocy. Robienie sobie czegoś z ciałem wydaje się kompensacją, dowodzeniem sobie, że jednak coś mogę. Uruchamianiem jakiejś sprawczości, jakiejś zdolności wywierania wpływu.

Niedobór, brak sprawczości... Wygląda na to, że niedostatek sprawczości staje się powszechną plagą. Ludzkość staje się coraz potężniejsza, ale pojedynczy człowiek coraz mniej może i coraz mniej znaczy, jego/jej sprawczość, mana, maleje. Być może zaczynamy wszyscy cierpieć ten rodzaj „deprywacji co do sprawczości”, jaki dawniej dręczył głównie osadzonych. Kawałek własnej skóry staje się ostatnim miejscem, gdzie można zbudować („Bauen Wohnen Denken“ – Martin Heidegger kłania się) coś własnego.

Jak podsumować, skwitować? ‐ Może tak:

Smutek tatuaży...