Jak wygląda diabeł? Jest czarny. Ma rogi! Kozie lub krowie, raczej nie rogi kozła i nie jelenia, które są zbyt wielkie, żeby je nosiła człekokształtna postać. Ma kopyta i ogon z kitką włosów na końcu. Jakiej jest płci? Zdecydowanie męskiej! Wprawdzie wspomina się o diablicach, ale nie istnieje wyobrażenie takich istot, nie potrafilibyśmy sobie ich np. narysować. Czy ma skrzydła? Jeśli ma, to nie ptasie, tylko nietoperze, inaczej jednak niż u aniołów, skrzydła nie są jego koniecznym atrybutem.

Jak wygląda diabeł tarotowy, to znaczy postać rysowana na atutowej karcie numer 15? Nie jest czarny: stare drzeworytnicze wydania kart sugerują jasną skórę, a jeśli są kolorowane, to na odcień żółty lub cielisty. Trudno dopatrzyć się sierści. Rogi są niewielkie: małego jelenia lub sarny. Skrzydła tylko, podobne do nietoperzych, przypominają diabła klasycznego. A przede wszystkim tarotowy diabeł ma kobiece piersi i to jest uporczywa tradycja - tak jest i w starych, renesansowych jeszcze kartach, i w takich jak talia Rider-Waite'a, rysowanych sto lat temu. Niektórzy twierdzili, że jest obojnakiem - ale bardziej wydaje się prawdopodobne, że jest kobietą, a to znaczy, że za pierwowzór posłużyła twórcom wczesnych kart jakaś postać zdecydowanie kobieca.

Ważne też jest, że tarotowy diabeł jest rysowany w szczególnej pozycji i jest elementem większej sceny, która nie pojawia się w chrześcijańskiej ikonografii: widzimy go od przodu, stojącego na baczność, z wzniesionymi ramionami, w jednej dłoni dzierżącego jakieś narzędzie, które bywa mieczem lub - w późniejszych taliach komponowanych już przez okultystów - płonącą głownią. Stoi na jakimś podwyższeniu, postumencie, a po bokach, u stóp ma dwie podobne do siebie postaci, jakby dwóch mniejszych diabełków, i one łańcuchami przytwierdzone są do jego postumentu. Oto i tarotowa karta Diabeł, nr 15.
Karta nr XV, Diabeł - "Le Diable" - z tarota marsylskiego (Tarot de Marseille), Nicolas Conver 1961, reprint U.S. Games System, Inc., za: Rafał T. Prinke, "Tarot, dzieje niezwykłej talii kart", Wyd. Głodnych Duchów Warszawa 1991

Ta postać wygląda jak inny gatunek mieszkańców krainy wyobraźni niż chrześcijański diabeł-szatan-licho-zły-kusy czy jak go jeszcze nazwać. Ta gatunkowa różnica jest tak uderzająca, że Alfred Douglas, autor solidnego podręcznika tarotowej wiedzy, sugerował, że być może jego pierwowzorem był celtycki bóg Kernunnos o jelenich rogach.

Tymczasem "przodka" lub raczej przodkini diabła tarotowego trzeba szukać w Mezopotamii. Istnieje starobabilońska płaskorzeźba, znana z fotografii i odrysów (nie wiem, gdzie znajduje się oryginał), przedstawiająca nagą boginię, w sztywnej pozycji, widoczną na wprost. Ramiona ma wzniesione do góry w rytualnym geście i obfite piersi, stoi na dwóch lwach, a po swych stronach ma dwie sowy. Skąd wiemy, że to bogini? Bo głowę ma nakrytą czapką-tiarą z krowich rogów. Tak w Mezopotamii wyobrażano tylko bogów. Ma też skrzydła i arcydziwacznie dla nas wyglądające ptasie stopy. Razem jest łudząco podobna do diabła z tarota! Wygląda jak jego bliźniacza siostra - wystarczyłoby sowy u jej nóg przerysować jako dwoje ludzi.

Starobabilońska płaskorzeźba przedstawiająca boginię Inanę-Isztar; wg. innych jest to Lilitu. Lewy wizerunek według: Jeffrey B. Russel "Krótka historia czarownictwa"; prawy wizerunek wg J. Black, A. Green "Słownik mitologii Mezopotamii"

Według wszelkiego podobieństwa to właśnie jest pierwowzór tarotowego diabła. Ta rzeźba lub inna podobna była znana malarzowi, który - nieznany z imienia - pierwszy tarotowego diabła "wynalazł". Czy coś wiedział o postaci, którą wyobraża? Nie wiadomo. Pewne jest za to, że nie miał przekazu od jej wyznawców, z tego prostego powodu, że w tamtych czasach religia dawnego Babilonu, Sumeru i Asyrii była martwa i żadnych wyznawców nie miała, i można było się tylko domyślać znaczeń rzeźb i postaci, podobnie jak domyślamy się dzisiaj.

Kim jest ta tajemnicza bogini? Przez współczesnych badaczy różnie jest rozpoznawana. Jedni twierdzą, że to Inana, znana też po imieniem Isztar, babilońska bogini miłości, płodności i seksu - a pamiętać trzeba, że w krajach nad Eufratem i Tygrysem praktykowano świątynny seks rytualny. Inana nie była łagodna! Prócz cielesnej miłości była patronką także wojny, a pola bitewne nazywano "boiskiem Inany". Była pierwowzorem greckiej Afrodyty i rzymskiej Wenus, ale Grecy i Rzymianie odrzucili jej wojowniczy aspekt, jako zbyt sprzeczny z ich wyobrażeniami o kobietach.

Niektórzy znawcy we wspomnianej postaci wspartej o lwy i sowy widzą demonicę Lilitu, która, sama bezpłodna, straszyła kobiety w ciąży i porywała (jak słowiańskie mamuny) nowonarodzone dzieci. Ale można wątpić, żeby tego podrzędnego demona przedstawiano w tak uroczystej pozycji i w boskiej czapce na głowie.

Inana-Isztar była też łączona z planetą Wenus. Co jest jedyną nicią łączącą tę boginię z diabłem późno-żydowskim i chrześcijańskim, gdyż Luci-fer, po grecku Phos-phoros, zanim stało się imieniem diabła, było określeniem Wenus-Jutrzenki i znaczyło "niosąca światło". A diabłu ten przydomek trafił się przez dziwną pomyłkę, co jest osobną historią.

Diabeł, jeśli już o nim mowa, w Biblii jest nowym nabytkiem. Pojawia się pierwszy raz dopiero bodaj w Księdze Hioba, jednej z młodszych ksiąg Starego Testamentu. Najstarsza część Biblii, Pięcioksiąg, w tym Genesis, diabła w ogóle nie zna: potop na ziemie spuszcza i miesza języki sam Bóg, a nie jego zły przeciwnik; podobnie z Bogiem lub jego aniołem, wcale nie z diabłem, walczy Jakub nocą nad strumieniem Jabbok. A co było w raju, kto skusił Ewę i Adama? Czy nie diabeł czyli szatan? Otóż nie! A przynajmniej tamtego kusiciela wcale się szatanem nie nazywa. To był po prostu wąż. Dopiero dużo późniejsza tradycja dopatrzyła się w nim wcielenie diabła - i tak zostało. Są też religie, gdzie demonicznie wyglądające postaci są pożyteczne i służą wyznawcom ochroną - tak jest nie tylko w szamanizmie, ale i w buddyzmie tybetańskim. Ale to też osobna historia.

Przekonany jednak jestem, że w "sztukach magicznych" nic nie dzieje się przypadkiem. Skoro starożytna bogini Inana użyczyła swojej postaci tarotowemu "diabłu", to zasługuje na to, żeby przy wróżeniu tymi kartami lub medytacji na nie, wspominać jednak ją - a nie diabła, który najwyraźniej dostał się tam prawem kaduka.

Podobieństwa pomiędzy Inaną (lub Lilitu) a postacią na 15 karcie tarota pierwszy zauważył, podpowiedział mi i zainspirował mnie do napisania tego artykułu Inqbus. Oto co pisał do mnie:

Czy znasz książkę "Krótka historia czarownictwa" (Jeffrey B. Russel) i czy przeglądałeś obrazki? Wspominam o tej książce, bo na str. 34 jest ciekawa ilustracja. Przedstawia Lilitu, sumerski pierwowzór hebrajskiej Lilith, która wszyscy dobrze znamy i cenimy : ) Jak wygląda zobacz sam - no comments. Po lewej stronie Diabeł z mojej talii, stary, kolorowany drzeworyt, postać ma jeszcze nieustaloną płeć, którą bogobojnie zasłaniają jakieś czerwone gacie (być może płeć była ustalona, ale ją zakryto). Po prawej Diabeł, którego reprodukujesz w swojej książce. Moim zdaniem późniejszy, ładnie podrysowany. Ma już członek i rogi, które we wcześniejszej(?) wersji nie bardzo wiadomo czym są, może częścią nakrycia głowy. Oczywiście artefakty Diabła są nieco zmienione w stosunku do płytki z Lilitu, zamiast węży jest różdżka, która w późniejszych wersjach plonie, sowy zamieniają się w ludzi etc. Wersje Diabła z kolejnych talii to już wariacje nt. wizji E. Leviego.

Jaką drogą wizerunek Inany (lub Lilitu, bo indentyfikacja bogini nie jest pewna) dotarł znad Eufratu do XV-wiecznej Lombardii? Prawdopodobne, że rysownik w ogóle nie widział oryginału, lecz odtwarzał obraz pod dyktando podróżnika, który owego "diabła" gdzieś widział w ruinach któregoś ze starożytnych miast Chaldei. Ktoś, kto przekazał ten obraz, w równej mierze widział w nim treści, które faktycznie w oryginale były, jak i te, które dopowiedziała mu wyobraźnia, podsuwająca przecież obrazy z zupełnie innego czasu i cywilizacyjnego kręgu.

Inana (będę trzymał się już tego dostojniejszego - z dwóch lub trzech - imienia) ma na głowie tiarę z rogów, jak fachowo nazywają ten przedmiot asyriolodzy. Tiara z rogów była typowym atrybutem, który w plastycznych wyobrażeniach odróżniał bogów od innych istot: ludzi i demonów. Być może właśnie ta rogata tiara stanowi argument, że wyobrażona istota to bogini Inana-Isztar, a nie żeński demon Lilitu. "Przekaziciel" jej obrazu zauważył trafnie, że na głowie ma rogi, ale zapewne wydało mu się dziwne, że te rogi są zawinięte do środka, a nie na zewnątrz i dlatego na karcie tarota rogi te rozprostował, wzorem diabłów typowych. Odnosi się wrażenie, że wielość tych rogów pozostała mu jednak w pamięci i jej echem jest - na karcie - tych rogów rozszczepienie, na kształt gatunków z rodziny jeleniowatych.

Bogini na płaskorzeźbie ma doskonałe kobiecie kształty, niby współczesna modelka. Ciekawe, ale kształt piersi wskazuje, że starożytny rzeźbiarz wzorował się na nagiej kobiecie leżącej, nie stojącej! W obu dłoniach trzyma przedmioty, które określa się terminem "pręt i pierścień". Asyriolodzy rozszyfrowują ten kształt jako parę instrumentów mierniczych: pręta i zwiniętego sznura, które razem symbolizują boską sprawiedliwość. Jak pisze wspomniany "Słownik mitologii Mezopotamii" jest to na pewno atrybut bóstw wysokiej rangi. W okresie nowoasyryjskim dzierżyli ten przedmiot tylko męscy bogowie, boginie zaś sam pierścień. (Czy tylko przypadkiem pręt i pierścień pojawiają się w tarocie jako atrybuty Magika - karta nr I - trzymane przez niego w dłoniach? Warto wiedzieć przy tym, że pierwotną nazwą Magika był "il Bagatto", czyli "człowiek z laską, kijem" - czyli osoba, która idąc na czele pochodu niesioną laską nadaje rytm. Magikiem z różdżką stał się później.)

Doskonałe kształty Inany zakłócają tylko te ptasie stopy... Z długimi placami i szponami jak u sokołów albo towarzyszących jej sów. Ptasie stopy u mezopotamskich wyobrażeń bóstw świadczyły o ich przynależności do świata podziemnego, zarazem świata zmarłych. Byłaby to więc Inana zstępująca do podziemi?

Zstąpienie do otchłani przybliża Inanę do greckiej Kore, która porywana była przez Hadesa-Plutona na zimową trzecią cześć roku do jego mrocznego królestwa, aby tam przybrać imię Persefony. Mit ten stał u podstaw najbardziej tajemniczego religijnego zjawiska Grecji, jakim były misteria w Eleusis. Że była to inicjacja w stany świadomości indukowane halucynogenami, jest to dziś już niemal pewne.

Stojące po jej bokach sowy kojarzą się z inną boską Greczynką, Ateną, dla której także sowa była zwierzęcym atrybutem i śladem, że owa dostojna bogini była pierwotnie sowiokształtnym leśnym - a może podziemnym - duchem. Podnóżek Inany stanowią dwa koty; domyślamy się lwów. Tu dotykamy odległego archaiku, gdyż wyobrażenie Bogini Matki spoczywającej na tronie zwieńczonym lwami pochodzi z epoki neolitu. Tak przedstawiono ją na figurce wydobytej z neolitycznej osady pierwszych rolników, dzisiaj wzgórze Çatalhöyük koło Konyi w środkowej Turcji. (Choć tamta bogini jest otyła, a Inana smukła.) Póki Wielka Bogini zawierała prócz łagodnych także groźne i władcze aspekty, które dziś a może i wtedy astrologom kojarzą się z żywiołem ognia, póty jej tronowym wehikularnym zwierzem pozostawał lew. Tak było w przypadku sumeryjskiej Inany i akadyjskiej Isztar. Kiedy jej wyobrażenie przeniknęło do Greków i Rzymian, bogini utraciła swój groźny aspekt, stając się istotą, jak greckie i italskie kobiety, łagodną lecz kapryśną, i odtąd przydano jej za atrybut łagodne zwierzęta, jak gołąb i byk, ten drugi będący od najstarszych czasów archetypową opozycją lwa. Śladem tego jest znak Byka jako "dom" Wenus planetarnej.

Wielka Bogini ze wzgórza Çatalhöyük. Fot. Henryk Kliszko.

Odnalezienie pierwowzoru XV karty tarota każe inaczej patrzeć na jej interpretację. To już nie chrześcijański diabeł, figura pokraczna bądź budząca grozę, lecz pełnokrwista bogini, w dodatku o tak rozległej skali symbolicznej. W tarocie pojawia się nie po to, by straszyć, lecz by dać świadectwo, że dawni bogowie wciąż trwają, patrzą na nas, pozwalają się nam odkrywać, uczą nas.

Wojciech Jóźwiak

19-28 grudnia 2004

Skrócona wersja tego artykułu drukowana w "Gwiazdy Mówią".