Na początek trochę teorii. Cień to sugestywna nazwa nadana tej sferze naszej osobowości, którą przesunęliśmy w obszar „ukrytego”. Każdy człowiek w różnych okresach swojego życia identyfikuje się z pewnymi wybranymi spośród innych cechami swojej osobowości. W ten sposób dąży do zbudowania zwartej psychicznie jednostki, która neguje każdą skłonność, która mogłaby spowodować utratę stabilności danego wizerunku lub zaburzyć poczucie wewnętrznej konsolidacji. Jednocześnie te nieatrakcyjne elementy usposobienia, do których zaistnienia nie chcemy dopuścić, automatycznie lądują w sferze cienia.

Cień-zjawisko wizualne definiowane jest jako „obszar, do którego nie dociera światło bezpośrednio ze źródła światła na skutek obecności przeszkody ustawionej na drodze promieni świetlnych, nieprzepuszczającej światła.” Symbolicznie rzecz ujmując jest to sfera, do której światło świadomości nie ma dojścia. Kumulują się w niej niepożądane pragnienia, reakcje których nie chcemy, codzienne lęki i długo chowane traumy oraz wszystkie te elementy usposobienia, które chcemy stłumić. Co ciekawe, cień wcale nie musi być – w sensie ogólnie przyjętym – negatywny. Dla człowieka biznesu, który dba o formalny, konwencjonalny wizerunek, uosobieniem cienia może stać się spontaniczny hippis, a dla złodzieja – mundurowy, którego on w swojej osobowości (a raczej fachu) nie dopuszcza do głosu. Ważne by zrozumieć, że tworzy go suma wypartych przed daną jednostkę cech, których ta w sobie nie akceptuje.

Tak więc mimo narzucających się negatywnych skojarzeń, cień nie musi być wcale siłą destrukcyjną ani wypaczoną. Jego zadaniem jest równoważenie energii przeważających w świadomym życiu. Tak więc silnie współpracuje z Jaźnią, systematycznie równoważąc to, co sami odchylamy od normy, zwanej przez mistyków i uczonych złotym środkiem. Już Arystoteles twierdził, że „jednostki w swoim życiu rozciągnięte są między dwoma niemożliwymi do osiągnięcia przeciwnościami: nadludzką cnotą upodabniającą do bóstwa, a jego przeciwieństwem - upodabniającym do zwierząt bestialstwem.” Podpisuje się pod tym C. G. Jung, według którego główną funkcją nieświadomości jest równoważenie energii psychicznych. To znaczy że jeśli świadomie nadmuchamy jakąś sferę życia do nienaturalnych rozmiarów, nasza podświadomość będzie dążyła do pozbawienia jej nadwyżki energii: podsuwając w snach, wyobrażeniach czy w stanach gdy nie jesteśmy do końca świadomi (po spożyciu alkoholu, podczas ciężkiej choroby, wyczerpania) energię biegunowo przeciwną. Nie należy się więc specjalnie dziwić jeśli na drugi dzień po silnie zakrapianym wieczorze ukochany zapyta: „Co w ciebie wczoraj wstąpiło?”.

Sny umożliwiają nam spotkanie z cieniem. Jego energia może ujawnić się w formie przestrzeni (o pewnych charakterystycznych cechach, którymi w tym artykule nie będziemy się zajmować), zwierzęcia lub sytuacji, może również przyjąć postać człowieka. Taki uosobiony cień poznajemy po kilku charakterystycznych cechach:

1. cień przyjmuje zazwyczaj naszą płeć, jeśli więc jesteś kobietą oczekuj spotkania z kobiecym alter-ego
2. jego wygląd nosi znamiona wykonywanego fachu lub cech charakteru, których nie lubimy na jawie, może to być mundur dla ludzi nie szanujących władzy, wyzywająca sukienka czy tatuaż w odważnym miejscu w snach tych, którzy tłumią własną seksualność
3. cechy jego charakteru przerażają nas a jego zachowanie uznajemy za nieprzyzwoite, odrażające lub nieakceptowalne
4. spotkania z cieniem są zazwyczaj odbierane jako nieprzyjemne
5. cień często jest względem nas agresywny, zaczepny
6. podejmujemy z nim walkę - na słowa, postawę lub wręcz, ale ukazującą dwie przeciwne strony konfliktu.

Cień żywi się każdą wykreowaną przez daną osobę skrajnością, a w naturalny sposób chcąc ją zrównoważyć, sam staje się skrajny. Przyczynek dla takiego działania tkwi w podstawowej zasadzie zachowania równowagi psychicznej – „im bardziej jednostronna jest aktywność świadomości i im bardziej oddala się ona od optymalnych możliwości życiowych, tym prędzej powstanie możliwość pojawienia się żywych snów, zawierających bardzo kontrastowe, lecz pod kątem celu kompensacyjne treści, co jest wyrazem samosterowania jednostki”. (C.G. Jung, General Aspects od Dream Psychology, wyd. duńskie s. 113.)

Oto typowy przykład spotkania z cieniem. Autorka snu była osobą silnie idealistyczną, która w swoim dążeniu do rozwijania duchowego zupełnie odcięła się dzikiej, pierwotnej części własnej natury. Hamując potrzeby cielesne, a także tłumiąc negatywne emocje, takie jak gniew czy złość, przenosiła je na swój wewnętrzny cień. Widać że bohaterka snu stara się rozwiązywać konflikty rozmową, a więc przy pomocy intelektu, a jej cień sprzeciwia się temu, wpuszczając w sen elementy emocjonalne. Skrajność cienia, który ukazuje się tutaj jako dzika, pełna furii kobieta, podpowiada, że postawa jaką przyjmuje śniąca jest zbyt ułożona i przeintelektualizowana, a także że kobiecie potrzebna jest praca nad wyrażaniem własnych emocji.

Cień może się więc ujawniać jako pozytywny lub negatywny równoważnik naszych postaw, który w efekcie dąży do zaprowadzenia energetycznej równowagi. Jego obecność jest szeroko obserwowana w bajkach i baśniach, także tych współczesnych. Tak więc każdy superbohater musi wiecznie borykać się z nękającym go i psującym mu plany przeciwnikiem – mamy Supermana i Jokera, Spidermana i Venoma, Shreka i Lorda Farquaada. Istotne że cień ma za zadanie uzupełniać brakujące cechy bohatera. Tak więc staje się nieuniknione, że im bardziej praworządny główny bohater, im lepiej mu się wiedzie w życiu, tym bardziej poszkodowane będzie jego alter-ego i często właśnie ono - biedne, stratne, nieszczęśliwe – obejmie władzę nad naszymi sercami. Nie trzeba tu sięgać do zagranicznych pozycji, wystarczy przypomnieć kreację Bohuna z „Ogniem i mieczem” Sienkiewicza, by zrozumieć rolę tej odszczepionej, porzuconej części osobowości. Podświadomie każdy z nas łaknie doświadczania ideału, którym okazuje się to, co stoi pośrodku i jednoczy niebo z ziemią – axis mundi. Cień staje się więc nieuniknioną oraz często zbawienną figurą.

C.G. Jung wprowadził pojęcie nazwane integracją cienia. Przebiega ono w procesie indywiduacji, czyli rozwoju danej jednostki, kiedy zaczyna ona rozumieć dobroczynne działanie wypartego ja i powoli dopuszcza do siebie jego filozofię. Do integracji dochodzi w momencie gdy radykalna postawa bohatera zostaje przełamana – sam zostanie symbolicznie „zraniony”, a przez ranę wleje się psychiczna energia, tożsama z jego cieniem. Wówczas nastąpić może cudowne połączenie biegunowych opozycji, gdy Jaźń doznaje scalenia. Oto i mamy arystotelesowski złoty środek.

O procesie integracji w snach napiszę kolejnym razem.

Kinga Kościak