Serial: Prawa jednostki ludzkiej w koncepcjach Braci Polskich
Prawa jednostki ludzkiej w koncepcjach Braci Polskich cz. 6
Rozdział II książki "Idea praw jednostki w pismach Braci Polskich. U narodzin nowożytnej koncepcji praw człowieka", Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2010

Kategoria: Historia i współczesność

Rozdział II książki "Idea praw jednostki w pismach Braci Polskich. U narodzin nowożytnej koncepcji praw człowieka". Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2010

6. Ewolucja społeczno - polityczna Braci Polskich

Większość badaczy zajmujących się problematyką polskiej Reformacji, a szczególnie Braćmi Polskimi wyróżnia w ich środowisku dwa nurty: radykalny i umiarkowany. Podział ten utorował sobie drogę w piśmiennictwie, a kryterium demarkacji był stosunek poszczególnych przedstawicieli środowiska do kwestii społeczno-politycznych. Źródło zróżnicowania leżało w sposobie interpretacji przesłania ewangelicznego w zastosowaniu do realiów życia społecznego i politycznego.

Ciekawym zjawiskiem polskiego arianizmu jest fakt, że poglądy radykalne reprezentowali przedstawiciele mieszczan: Grzegorz Paweł z Brzezin (Zagrobelny), Piotr z Goniądza (Goniądzki), Marcin Czechowic [1]. Do tego nurtu włączyli się nieliczni przedstawiciele szlachty z najbardziej znanym Janem Niemojewskim i Pawłem z Wizny [2].

Faust Socyn, którego wysiłki szły głównie w kierunku opracowania jednolitej doktryny religijnego racjonalizmu miał niejednoznaczne poglądy społeczne. Z ogromnego dorobku epistolarnego, tego przywódcy ruchu, wywodzi się obraz zmienny i wewnętrznie sprzeczny. Faust Socyn w zestawieniu z Marcinem Czechowicem czy Grzegorzem Pawłem z Brzezin zasługuje na miano umiarkowanego. Jeśli jednak jego piśmiennictwo zestawimy z poglądami głoszonymi przez Jakuba Paleologa czy Samuela Przypkowskiego można będzie uznać je za radykalne.

Pod wpływem nietolerancji i nasilonych procesów kontrreformacyjnych stanowisko niektórych przedstawicieli ruchu ariańskiego ulegało radykalizacji. Dotyczy to Krzysztofa Ostrorodta, czy austriackiego arystokraty Ludwika Wolzogena. Wolzogen w zakresie polityki reprezentował skrzydło skrajne, potępiające angażowanie się członków zboru w życie państwowe, a w ideologii społecznej postulował złagodzenie poddaństwa chłopów.

Radykałowie częściej opowiadali się za bezwzględnym stosowaniem zasad, nierzadko też za rygoryzmem w egzekwowaniu określonych postaw czy idei. Napominano członków wspólnoty do należytego postępowania, niekiedy też skłaniano się do ich wykluczania ze zboru. Przedstawiciele nurtów uważanych za umiarkowane zakreślają znacznie szersze granice tolerancji dla głoszonych poglądów, swobody w zakresie postępowania w kwestiach społecznych, w które postanowiono nie ingerować, pozostawiając je indywidualnym decyzjom i sumieniu poszczególnych członków.

Do przedstawicieli nurtu umiarkowanego zaliczani są przedstawiciele zasłużonych rodów szlacheckich, jak: ród Przypkowskich. Samuel Przypkowski był najznamienitszym przywódcą ruchu po Fauście Socynie. Ponadto można wymienić rody: Orzechowskich (potomkowie Stanisława Orzechowskiego), Lubienieckich (z dwoma znakomitymi kronikarzami Andrzejem autorem Poleneutychii opublikowanej w wieku XVI - tym i Stanisławem autorem Historii Reformacji w Polsce wydanej w XVII - tym stuleciu); Arciszewskich, Gosławskich, Domaradzkich, Morsztynów, Moskorzowskich i Potocckich [3], Siennickich, Słupeckich, Stadnickich, Suchodolskich i Szlichtyngów. W gronie wybitnych i zarazem umiarkowanych znalazł się znamienity działacz ariański na Litwie i Rusi Szymon Budny czy zasłużony bardziej dla Ukrainy niż Rzeczypospolitej Jerzy Niemirycz. Niemirycz, (Niemierzyc, 1612-1659), był działaczem ariańskim, podkomorzym kijowskim. Od 1641 był uważany za protektora arian z racji obrony Akademii Rakowskiej w 1638. Po najeździe szwedzkim na Rzeczpospolitą walczył po stronie Karola X Gustawa (m.in. w bitwie pod Gołębiem). Uważano go za agenta szwedzkiego na Ukrainie. Wsławił się jako współtwórca ugody hadziackiej w 1658 r., choć później stał się rzecznikiem poddania nowo powstałego księstwa ruskiego cesarstwu niemieckiemu. Pod koniec życia przeszedł na prawosławie [4].

Główny szlachecki trzon ruchu przyczynił się do ewoluowania ich poglądów w stronę bardziej umiarkowaną. Zdecydowały o tym różnorodne czynniki. Jednym z nich był pragmatyzm w kwestiach społecznych, po nieudanej próbie budowania wspólnoty chrystusowej w latach 1572-1573 w Rakowie, składającej się z osób różnych stanów i nie posiadających dóbr. Innym niewątpliwym czynnikiem, na który zwrócił uwagę badacz arianizmu w okresie międzywojennym profesor Kot, były kontakty Braci Polskich z żyjącymi w komunach wyznaniowych Braćmi Morawskimi.

Szlachta ariańska o poglądach umiarkowanych chętnie nabywała nowe dobra, a potem zakładała w nich zbory ariańskie. Zwiększona aktywność w nabywaniu nieruchomości ziemskich wiązała się z sytuacją prawną, w której dobra prywatne były wyłączone spod jurysdykcji królewskiej, a przez to mogły stanowić ochronę dla rozwijającego się do lat trzydziestych XVII wieku ruchu ariańskiego. Jednak od roku 1638, po zniszczeniu ośrodka w Rakowie, a następnie w Kisielinie na Rusi, Bracia Polscy zaczęli skarżyć się na spotykające ich represje. Ziemie prywatne przestały pełnić rolę azylu wyznaniowego. Rozdział sfery prywatnej i publicznej w sposób niebezpieczny zacierał się i majątki prywatne przestały być wystarczającym schronieniem dla różnowierczej szlachty ariańskiej.

Bracia Polscy, w czasie dziewięćdziesięciu pięciu lat (1563 -1658) istnienia na ziemiach Rzeczypospolitej, przeszli ewolucję od radykalnego społecznie ugrupowania, bliskiego anabaptystom do elitarnego ugrupowania, skupiającego szlachtę i pojedynczych arystokratów, będących zwolennikami głównie religijnej heterodoksji. Ewolucja ta dotyczyła fundamentalnych zagadnień ekonomicznych, politycznych, społecznych.

W pierwszych piętnastu latach funkcjonowania zboru zmienił się stosunek do własności prywatnej. Od początkowego negowania własności prywatnej i wyzbywania się posiadłości ziemskich do zaakceptowania istniejących stosunków ekonomicznych, z charakterystycznym dla epoki rozwarstwieniem utrwalonym przedziałami stanowymi.

Uległ również zmianie stosunek do sądów i wymiaru sprawiedliwości: od charakterystycznego dla radykałów odrzucenia instytucji sądowych - darowanie krzywd i ustępowania w sporach w imię chrześcijańskiej pokory i miłości bliźniego - do zaakceptowania wymiaru sprawiedliwości. Z czasem niepokoje i zamieszki, wywoływane z powodów różnic wyznaniowych i nietolerancji, zmusiły ich do traktowania sądownictwa jako niezbędnej instytucji społecznej, przed którą każdy (bez względu na wyznawaną religię), zgodnie z przysługującymi mu prawami mógł dochodzić swych krzywd i roszczeń.

Kolejna kwestia wobec której arianie zmienili swe zapatrywania dotyczyła obejmowania i sprawowania urzędów. W początkowym okresie radykalni reformatorzy byli przeciwni sprawowaniu urzędów i wykonywaniu obowiązków wiążących się z władzą i profitami. Warunki ekonomiczne, także obawa przed brakiem wpływu na decyzje dotyczące szlachty różnowierczej, a ponadto pełniona już służba na dworach magnatów zmuszała ich do przyjmowania stanowisk publicznych. Najdłużej Bracia Polscy sprzeciwiali się podjęciu służby wojskowej, która w XVI i XVII w. polegała zarówno na tradycyjnym pospolitym ruszeniu, jak i w znacznym stopniu na armiach zaciężnych. W końcowym okresie w zborze Braci Polskich znajdujemy wyznawców, których osobiste inklinacje, jak i konieczności życiowe zmusiły do obrania roli zawodowych żołnierzy zaciężnych.

Zagadnienie ewoluowania poglądów społecznych Braci Polskich jest kwestią nader ważną. Przez wiele lat po ich wygnaniu przypisywano im rolę radykałów, którzy stanowili zagrożenie dla stanu szlacheckiego i jego przywilejów. "Egzaltacja religijna skłaniała arian do poglądu, że reforma ustroju i obyczajów może być przeprowadzona dobrowolnie, bez stosowania przymusu. Nawet najbardziej radykalni członkowie zboru rakowskiego wyrzekali się aktywnej walki o naprawę. Nie uważali się za podżegaczy do buntu. Mimo to ideologie arianizmu szlachta przyjmowała z głębokim oburzeniem. Szlachecka opinia publiczna była zaniepokojona hasłem "zrównania stanów" i "wzgardy urzędów", niepokoiły ją ariańskie dyskusje, ujawniające niechęć do utrzymywania poddaństwa chłopów oraz atak na szlacheckie przywileje" [5]. Pogląd ten utrwalił się i trafił do XVIII- wiecznego słownika filozoficznego Pierra Bayle`a [6].

Dopiero wnikliwe badania, prowadzone od początku XX stulecia, pozwoliły nakreślić mozaikę i dynamikę zmian w zakresie poszczególnych zagadnień społecznych interpretowanych w duchu ewolucyjnym. Częściowo ustalono fakty biograficzne dotyczące większości czołowych przedstawicieli zboru ariańskiego, pozwalające na wnikliwszą ocenę roli, jaką odegrali w toku przemian ruchu reformacyjnego XVII -ego stulecia.

Jerzy Kolarzowski

Rozdział II książki "Idea praw jednostki w pismach Braci Polskich. U narodzin nowożytnej koncepcji praw człowieka". Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2010