(obie fotografie z 2003 r)

          Na stole stały ziemniaki w misce, okolone skwarkami pływającymi w tłuszczu ze  słoniny i talerz połówek świeżych ogórków polanym miodem i posypanych tartym ostrym serem w rodzaju naszego oscypka (pychota!), szklanki bimbru (dla kobiet zabarwionego karmelem i rozcieńczonego sklepowym napojem) oraz kolorowe napoje ze sklepu – obrzydlistwo uważane za szczyt miejscowego szyku. Do tego pierogi z kartoflami (nie ruskie, bo bez sera, ale dobre). Miseczka z gotowanym grochem jako sałatka. Niestety, nie podano kwasu chlebowego, który w naszym Nietiszynie sprzedawano za grosze z wielkich beczek i który był lepszy niż ukraińskie piwo, ale który uważano za zbyt siermiężny, żeby nim częstować gości.

         Samochód szybciutko przykryto gałęziami, chrustem i starymi szmatami, żeby milicja patrolująca wieś trzy razy dziennie nie zobaczyła, że ktoś obcy się pojawił. Do zachodu słońca, gdy przejeżdżał ostatni patrol, musieliśmy być cicho. Gospodarstwo było maciupeńkie – nie więcej niż 200 m kwadratowych. mniej niż nasze pracownicze działeczki — była to wieś kołchozowa. Drewniany dom obrośnięty przybudówkami, szopami i składzikami, ustęp na zewnątrz, wodę trzeba nosić. Gdy czegoś potrzebowano z warzyw, przekradano się przez dziurę w płocie na kołchozowe pole i wykopywano to. Niemniej i tak wszystkiego był raczej nadmiar – jadąc tam autokarem widziałam łany niezżętego, sczerniałego  zboża w styczniu. Piękna, żyzna ziemia, o która się dba tylko gdy ktoś akurat każe i przypilnuje.

         Przy kobiecym stole usłyszałam kilka opowieści, ale dwie z nich zapamiętałam i obydwie tu streszczę. Pierwsza opowieść była o młodym chłopaku, weteranie z Afganistanu. Opowiadała jego matka, a uzupełniały ją młode kuzynki. Wszystkie kobiety płakały przy tej opowieści; w ogóle one większość tamtego wieczora przepłakały. To nie tak jak u nas, gdzie łzy są objawem prywatnych, wstydliwych emocji i należy je przed obcymi kryć. Tamte kobiety, stare i młode (ja wówczas byłam po czterdziestce, ale moje tamtejsze rówieśnice to były już staruszki) przeżywały opowiadane historie i komentowały je niczym grecki chór: jeden, drugi, trzeci głos i powtórzona śpiewnie łzawa konkluzja, czasem zwrotka jakiejś pieśni, niczym w starożytnej sztuce. Wrażenie było tak przemożne, że czasami zdawało mi się iż owe ukraińskie kobiece opowieści zawsze muszą być rozpisane na głosy chóru.

         Pierwszą ja sprowokowałam, pytając o przerażających ludzi spotkanych przed uskokiem urwiska. Kobiety powiedziały mi, że są to weterani z Afganistanu, do opieki nad którymi zobowiązane są gminy. Ponieważ jednak ludzie obawiają się kontaktów z kalekami (jakby kalectwo mogło zarażać — ale o tym traktowaniu wszelkich odmienności pisał też Kosiński w swojej powieści „Malowany ptak”) każda wieś swoich kombatantów izolowała. Ta akurat powierzyła im pasanie kołchozowych stad na błoniach, przez co na co dzień nie musiano oglądać nieszczęśników. Raz na tydzień zawożono im prowiant i składano na szczycie jaru, musieli więc po niego się wdrapywać. Po sery, mleko i masło wysyłano konia z dwukółką. Pogoniony na skarpie zatrzymywał się na dole, na błoniu i wracał sam, gdy już ładunek był pełny. Weterani mieszkali w rozwalającej się szopie, którą (podobno) sami remontowali. Wyglądała gorzej niż nasze stare stodoły.

         Matka owego chłopca (o którego aktualnych losach nic nie wiedziała) opowiadała, że pewnego dnia dostała pismo z Taszkentu, że jej syn leży w miejscowym szpitalu i że ma się po niego zgłosić. Zabrała więc na samolot jakieś ruble w szmatce i pięciolitrową bańkę bimbru, żeby obdarować lekarza. Kiedy dojechała do szpitala okazało się, że jej syn jest pozbawiony wszystkich czterech kończyn, męskości oraz języka. Porozumiewał się z matką mrugając powiekami, a pielęgniarka zapisywała litery na kartce. Syn powiedział matce, żeby nie zabierała go do domu, bo „skoro go nadgryźli, to niech zjedzą do końca”. Matka zrozumiała, że w jej wsi nie da rady się nim opiekować, ale jej ból i żal był tak silny, że gdy wyszła ze szpitala usiadła w rowie i powoli wypiła całą bańkę tego bimbru (który pierwotnie przeznaczony był dla lekarza, ale przecież mu się nie należał, skoro chciał matce oddać takie niekompletne dziecko. Obudziła się w tym samym szpitalu z którego wyszła, odratowali ją, ale już syna tam nie zastała, ponieważ wcześniej odmówiła jego zabrania, przewieźli go gdzieś indziej. Od tamtej pory nic o nim nie wiedziała: czy żyje czy nie i bała się dowiadywać, żeby nie zmusili jej do zabrania go i umieszczenia wśród miejscowych pastuchów. Miała nadzieję, że leży w jakimś innym szpitalu, gdzie jest mu lepiej, ma czyste łóżko koło kaloryfera i karmią go łyżeczką smacznymi potrawami.

         Druga opowieść, dla odmiany, pochodziła od młodziutkiej kobiety, nie mającej jeszcze dwudziestu lat, ale już rozwiedzionej matki trojga dzieci. Nie wiem jaka była przyczyna rozwodu, ale pewnie domowa przemoc, bo jak wynikało z napomknięć kobiet, nie był dobrym mężem.

         Po rozwodzie mąż został wzięty do wojska na 3 lata (tyle wtedy trwała służba wojskowa) i akurat wybuchł Czarnobyl. Przed mężem otworzyła się szczęśliwa okazja: gdyby wziął udział w likwidacji skutków katastrofy w Czarnobylu, skrócono by mu służbę do pół roku. Warunki były dwa: musiał mieć żonę i przynajmniej dwójkę dzieci. Tymczasem, on wcześniej rozwiódł się. Jakoś ubłagał byłą żonę, żeby rozwód ten odkręcili i pobrali się drugi raz, na co też miał wpływ fakt, że żonom obiecano jakieś kwoty jako rekompensatę przyszłego braku potomstwa. Dziewczyna oczywiście zgodziła się. Delikatnie pytałam, czy nie obawia się innych skutków zdrowotnych dla męża, ale zorientowałam się, że oni, w tej wsi, nie mieli najmniejszego pojęcia o szkodliwości produktów rozpadu atomu. Uważali państwo za kogoś, komu odbiło, skoro nie tylko skracają służbę wojskową chłopakom, ale jeszcze płacą ich babom  jakieś pieniądze. I ta dziewczyna mówiła, że kazano ratownikom pracować tylko po dwie godziny dziennie, a karmili tak dobrze, jak nie w wojsku tylko w restauracji.

         Dowiadywałam się później o los tej kuzynki, ale miała już wówczas innego męża, a ten pierwszy nie żył. Nie znam okoliczności, ale przyczyn jego śmierci można się domyślić.

         Słuchałam także opowieści o tym, co się działo latem 1942 roku i żadna z tych rzeczy nie przekonała mnie, że tamtejsi ludzie bardzo się zmienili. W każdym razie mój teść nigdy więcej nie pojechał na Ukrainę, nawet na zorganizowaną wycieczkę. Mąż mówił mi, że bał się, że spotka kogoś z sąsiadów obciążonego winą za tamte lata i ten strach kazał mu do końca życia budzić się nocami z krzykiem. 

         Z upływem godzin i kolejnych baniek bimbru, nadsłuchując głosów nestora (rodu? wioski?) i innych tamtejszych mężczyzn i ja musiałam uporać się ze strachem. To był mocno przerażający świat, w każdym razie dla takiej rozpieszczonej warunkami życia miejskiej Polki, jak ja.

         Co by nie powiedzieć, ci, którzy zmuszeni byli opuścić swoją ziemię i uciekać do Polski, wygrali los na loterii. Ich dzieci pokończyły szkoły, studia; otrzymały szansę bycia kimś i życia w spokoju. Niektórzy stali się znani, jak polski kosmonauta: Hermaszewski, syn sąsiadów z Zalesia.

         Może to zbyt mało — kilka tygodni w izolowanym i strzeżonym mieście naszpikowanym bezpieką i dwa dni spędzone gdzieś na głuchej wiosce — żeby pokusić się o jakąś sensowną diagnozę tego społeczeństwa, ale to, co widziałam przekonało mnie, że miotają nim dwie przeciwstawne siły. Pierwsza z nich to pokora radzieckiego człowieka, przyjmująca najgorsze krzywdy i nieszczęścia z poddaniem się losowi. Wszechmocna biurokracja, bezduszna i nielogiczna, ale dająca się sprytnie obejść. Bieda, której wyznacznikiem było chodzenie boso i wożenie pociągiem worków z pokrzywami. Druga z nich, przeciwstawna, to nagłe zrywy, spowodowane jakąś nieznaną sumą wewnętrznych kropli przepełniających naczynie, dziki szał odegrania się na wszystkich i za wszystko. Nieumiejętność radzenia sobie z emocjami poza sposobami znanymi od wieków: płacz, wyrywanie włosów, śpiew dla kobiet i agresywność dla mężczyzn.

         Siły te nieustannie ścierają się, a ludzie od bólu i łez przechodzą do wygrażania pięściami i obietnic rozprawiania się z wrogami. Z radzieckim człowiekiem jako z jednostką nikt się nie liczył, dla nich też oni sami i ich życie nie miało wielkiej wartości. Okrucieństwo wobec zwierząt i ludzi, oswajanie życiowych dramatów za pomocą alkoholu i chóralnego podtrzymywania w danym momencie życiowych sentencji — to wszystko bardziej łączyło sposób przeżywania tych ludzi z tradycjami sprzed wieków, niż z współczesnością. Współczesność dostarczała im tylko rekwizytów: pieniędzy, papierów urzędowych, nadzorców trzy razy dziennie patrolujących wieś, ale nie dostrzegających produkcji bimbru w ilościach przekraczających naszą wyobraźnię, kołchozowych przepisów i zwyczajów przestrzeganych dokładnie i literalnie, podczas gdy wieczorem pół wsi kopało warzywa na kołchozowym polu. Cała reszta była jednak bynajmniej nie współczesna.

         Duże miasta (inaczej niż w Polsce) były tam raczej wysepkami niż ośrodkami mającymi wpływ na stan ludzkiej świadomości i nie sadzę, żeby wiele od tamtego czasu się zmieniło.

         W świetle tego wyobrażanie sobie Ukrainy i jej ludności jako ogarniętych świadomym, wolnościowym zrywem jest chyba diagnozą na wyrost. Z takich czy innych powodów ludzie zaczęli mieć wszystkiego dość i trudno uwierzyć mi, że liderzy jednego tylko Majdanu są w stanie opanować ten zryw i skierować go na rozsądne tory. Najprawdopodobniej część z nich wybierze sobie jednego przywódcę, reszta utraci zapał do buntu i po jakimś czasie znowu będzie tak jak było.

         Kiedy więc czytam natchnione bzdury o romantycznym zrywie, pieczołowicie kształtowane przez media, nadzorowane, żeby przypadkiem coś, co nie pasuje do prezentowanego obrazu, nie dostało się do relacji, czasem ocenzurowane niedbale lub nierzetelnie przetłumaczone autentyczne wypowiedzi, czy treść wywieszonych haseł, a w ślad za tym słucham wypowiedzi uwiedzionych tę wizją rzesz natchnionych rodaków, robi mi się przykro, że nie potrafimy podejść krytycznie do wszystkiego, czym się nas karmi dla podtrzymania u niektórych polityków poczucia własnej wartości i własnego sprawstwa historycznych zawirowań.

         Każda rewolucja: bolszewicka, pomarańczowa, czerwonych goździków czy białych róż jest taka sama: na końcu pożera własne dzieci.

Co nie oznacza oczywiście, że sąsiedzi wykorzystując domową awanturę powinni wprowadzać się na cudze pokoje, a nawet do ich przybudówek.