Jakie więc są te „dzieci Fridtjofa Capry”? Przede wszystkim - co tu dużo ukrywać - rozbrajająco nieraz naiwne. W pracach zaliczeniowych często powtarzały się motyw „brzydkiej ekonomii i ładnej ekologii”. Że jak się zlikwiduje McDon

Wykładając przez kilka lat ekofilozofię we wrocławskim Studium Edukacji Ekologicznej, miałem kapitalną okazję nie tylko doskonalić swą wiedzę w kontakcie z kolejnymi rocznikami studenckimi, ale i obserwować tzw. przemiany pokoleniowe. Moi ówcześni studenci to po części ludzie w średnim wieku, wciąż szukający dla siebie miejsca w życiu, a po części osoby bardzo młode, dopiero doświadczające swojej wrażliwości pokoleniowej. Zadaniem wykładowcy jest ową wrażliwość odczytać i pomóc uświadomić słuchaczom. Dzięki temu osobliwemu, niepowtarzalnemu kontaktowi wykładowca uczy się nowości, a słuchacze nabywają języka dla wyrażania swego wyraźnie przeczuwanego a nieuświadamianego do końca przesłania.

Najmłodsi moi słuchacze to roczniki 1975 - 79. Jest to pokolenie, które dorastało w atmosferze nadziei na lepszy świat. W chwili, gdy budziła się ich wrażliwość, trwała Jesień Ludów w Europie Środkowo-Wschodniej. Niektórzy załapali się na dobrodziejstwa kapitalizmu, a inni... odpadli z "wyścigu szczurów" i zapewne poszukują innych niż bogacenie się form realizacji życiowej. I tacy właśnie młodzi ludzie - którzy z różnych przyczyn nie akceptują w pełni konsumpcyjnego stylu życia, a nie są straceni czy zrezygnowani - stanowili najwdzięczniejszą klientelę Studium. Lekturą kultową dla takich ludzi był (i nadal jest) wydany po polsku w roku 1987 "Punkt zwrotny" Fridtjofa Capry. Okazuje się, że większość młodzieży przychodzącej do Studium tę książkę znała, lub przynajmniej coś o niej słyszała. W rozmowach, jakie prowadziłem z nimi, w pracach zaliczeniowych, jakie pisali, widać wyraźnie, że wpływ idei syntetycznie przez Caprę podanych jest wśród najmłodszej (wówczas) części polskich "alternatywnych" wcale znaczny.

Jakie więc są te „dzieci Fridtjofa Capry”? Przede wszystkim - co tu dużo ukrywać - rozbrajająco nieraz naiwne. W pracach zaliczeniowych często powtarzały się motyw „brzydkiej ekonomii i ładnej ekologii”. Że jak się zlikwiduje McDonaldy, nie się będzie budować autostrad i sadzić lasy to będziemy wszyscy szczęśliwi. Często pojawiały się argumenty żywcem wzięte z Capry: moi studenci obwiniali światopogląd mechanistyczny doby Oświecenia o wszelkie nieszczęścia dzisiejszego świata. Gdy pisali na temat „jak wyobrażasz sobie społeczeństwo ekologiczne?” przeważnie pojawiał się jakiś bliżej niezdefiniowany „powrót do natury” z jednoczesnym odwrotem od cywilizacji technologicznej. Tylko nieliczni zdali sobie sprawę, że dawno już nie żyjemy w środowisku naturalnym, lecz w technosferze. Jeszcze mniej liczni (nie więcej niż kilka osób z każdego rocznika) miało świadomość, że tylko technologie i to te najdroższe, najbardziej wyrafinowane, spełniają obecnie rolę proekologiczną.

Dużym „papierkiem lakmusowym” świadomości ekologicznej najmłodszego pokolenia stał się temat „Czy nadchodzi wiek kobiet?”. Zadając go, oczekiwałem wiedzy o ekofeminizmie, o duchowości żeńskiej, o etyce opiekuńczości, o symbolice „męskich” kultur koczowniczych i „żeńskich” agrarnych. Nic z tego, znacznie częściej otrzymywałem manifesty feminizmu wojującego sprzed lat niemal stu... Dopiero gdy ja – mężczyzna! – wyjaśniałem pobieżnie specyfikę odrębności płci, proponując lekturę choćby sławnej „Płci mózgu”, sprawa się nieco przejaśniała.

Najczęściej poruszanym tematem jest pytanie „jaka może być medycyna jutra?” (W Studium uczono m. in. elementów medycyny naturalnej). Tu już fantazja pełna: powszechne wyrzekania na medycynę „stechnicyzowaną” (dziwne to, bo w Polsce placówek medycznych nasyconych najnowszą technologią jest niewiele), wiara w nieograniczone możliwości ziół, bioenergoterapii, reiki i innych modnych metod leczenia niekonwencjonalnego. Niewielu tylko studentów uważało, że przyszłość to łączenie dobrze zbadanych metod medycyny niekonwencjonalnej z subtelnymi technikami proponowanymi przez medycynę akademicką.

Tu wpływ Capry jest ewidentny: pół „Punktu Zwrotnego” to przecież potężny pamflet na model biomedyczny. A moi studenci często powoływali się na tę książkę.

Jeszcze więcej niejasności było przy temacie „jak mogłaby wyglądać szkoła Nowej Ery?”. Tu najczęściej przewijała się litania powszechnie znanych dolegliwości polskiej szkoły: zatrata kontaktu ucznia i nauczyciela, anachroniczne programy, szaleństwo testów. A co proponuje się w zamian? - Najczęściej szkoły bez ocen, z partnerskimi lub wręcz „luzackimi” układami uczeń – nauczyciel, z tzw. bezstresowym wychowaniem. Gdy pojawiała się taka praca, nie wytrzymywałem i opowiadam o swojej przygodzie sprzed lat z wrocławską ASSĄ (Autorską Szkołą Samorozwoju), gdzie większość elementów postulowanych przez moich studentów była realizowana. Niestety, wyniki dydaktyczne ASSY są mierne, głównie dlatego, że nie ma tam systemu selekcyjnego i nie ma obowiązku chodzenia na zajęcia. Uczniów o odpowiedniej samodyscyplinie, by z tego skorzystać jest mało, większość po prostu się degeneruje. A sygnał, że młodzi ludzie boją się stawianych im wymagań, jest mocno niepokojący. Dobrze (zbyt dobrze!) pasuje do problemów psychicznych, jakie mają kandydaci na narkomanów... I równie dobrze pasuje do klienteli sekt. Dzieci Fridtjofa Capry często chciałyby jakiegoś dobra powszechnego, ale wysiłku, jaki trzeba w budowę tego dobra włożyć, rozumieć wyraźnie nie chcą. To oczywiście punkt wspólny New Age z rozpasanym konsumpcjonizmem, z bałamuntną „filozofią sukcesu” i innym pułapkami zastawianymi przez cwaniaków dla naiwnych. I, co tu dużo ukrywać, wielka słabość edukacji ekologicznej, która nie obiecuje szybkich rajów, bo obiecać ich nie może – a konkurencja, czyli cywilizacja konsumpcyjna, na opisanej chęci szybkiego raju bezlitośnie zbija kapitał.

Sporo było wśród moich studentów osób na etapie naturalnego w ich wieku buntu przeciw światu zastanemu. Tacy patrzyli krytycznie i na proponowany światopogląd ekologiczny. Od nich właśnie pochodzą kto wie, czy nie najcelniejsze uwagi dotyczące funkcjonowania wchodzącego w życie i poszukującego swej tożsamości pokolenia. Ja w każdym razie sporo po lekturze takich prac musiałem sobie przemyśleć!

Najciekawszą grupę stanowiły jednak osoby, które miały już za sobą jakieś osobiste doświadczenia duchowe (jedni próbowali praktyki medytacyjnej, inni interesują się „naukami tajemnymi”, trafiały się też osoby, które uczestniczyły w zajęciach Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot). Tacy dobrze rozumieją sens duchowego w swej istocie światopoglądu ekofilozoficznego, choć nierzadko „odlatują” w rejony nader mętnej mistyki.

I na koniec zupełna osobliwość: otóż na światopogląd ekologiczny zerkają od czasu do czasu – zagubieni polscy skinheadzi! Oczywiście nie ma tu mowy o żadnym poważniejszym zainteresowaniu, bo walcząca ideologia skinheadów jest od ekologiczności jak najdalsza, ale wyraźnie fascynowała moich faszyzujących słuchaczy idea związku człowieka z Ziemią jako podłoże nowej religijności. Nieliczni co wrażliwsi i inteligentniejsi przedstawiciele tego środowiska (przynajmniej ci, których poznałem na swoich wykładach) przyznają się jawnie do neopogaństwa a w światopoglądzie ekologicznym szukają dla tegoż neopogaństwa teoretycznych uzasadnień. Robią tak nieliczne jednostki, ale wśród moich studentów kilka wcale zdolnych i rozumnych osób wywodziło się z tego kręgu...

Dzieci Fridtjofa Capry nie bardzo mają sprecyzowane poglądy na swoją odrębność pokoleniową. Wiedzą już, że ich konflikt ze światem zastanym wymaga znaczących przewartościowań, ale woli ich dokonania i wyegzekwowania mają już mniej. Częściej niestety dochodzi tu do głosu „widzenie świata na miękko”, czyli skutki omamienia młodego i mało selektywnego umysłu mętnawym wydaniem mistyki chrześcijańskiej i wschodniej z proponowaną tam ucieczką od trudu stwarzania w jakiś bliżej nieokreślony świat powszechnej miłości. Silny natomiast i wyraźny jest krytycyzm wobec postaw konsumpcyjnych i tzw. bycia cool. Aż niepokojąco silnie moi studenci próbują swoją proekologiczną postawą wyrazić odrębność od reszty pokolenia – wygląda więc, że ekologiczność to kolejna kontrkultura! Najważniejszym rekwizytem tej kontrkultury jest ideologiczny, a nierzadko wojujący wegetarianizm. Na drugim miejscu niewzruszona wiara w przejęte ze Wschodu rytuały oczyszczające, takie jak choćby palenie Agnihotry.

Kto więc mógłby wyrosnąć z tych pierwszych obywateli ekoświata? Nieporadnych jeszcze, niemających oparcia w żadnej poważniejszej tradycji? - Dziś nie wiadomo. Wiadomo natomiast bez żadnych wątpliwości, że tę rodzącą się dopiero, wątłą wrażliwość trzeba jakoś zagospodarować, jakoś pomóc tym poszukiwaczom znaleźć własny, stabilny i pewny system wartości. Inaczej szybko padnie ona ofiarą sprytnych producentów klejących nalepki „eko” na wszystkim, na czym taka nalepka się trzyma – a wszystko w zbożnym celu zarobienia paru dolarów na nowym, dziewiczym jeszcze rynku wrażliwości i potrzeb...