W książce „Religijne tradycje Europy”, której fragmenty pt. „Europa pogańska” są w Tarace, Kamil M. Kaczmarek wylicza 11 wartości charakterystycznych dla Europy, których – co wykazuje, taka jest intencja tej prezentacji – nie zapewniają monoteistyczne religie z chrześcijańską na czele. Ja dodam, w mojej ulubionej terminologii, że są to religie jerozolimskie, a politeizm, który docenia i popiera K.M. Kaczmarek, jest ateński. (Ma się rozumieć, że ateńskie ma przeważnie rzymską domieszkę.)

Zebrałem tamtą listę w tabelę. Wyliczam wartości wg K.M. Kaczmarka (ściągam jego obszerniejsze omówienia do kilku słów), określam ich pochodzenie, i w następnych rubrykach zaznaczam, czy pięć innych kultur, tradycji czy religii podziela te wartości („TAK”) albo nie podziela lub przeciwstawia się im („nie”): cywilizacja grecko-rzymska, chrześcijaństwo, judaizm, islam i buddyzm.

1) „Rządy prawa, kształtowanego w racjonalnych procedurach, czyli wyrażającego rozum zbiorowości” – przy odrzuceniu zarówno „arbitralności władzy autokratycznej”, jak i „teokracji wywodzącej prawo z jakiejś świętej księgi” (jak napisał KMK). Tradycja tak rozumianego prawa pochodzi z Grecji i Rzymu. Chrześcijaństwo, gdyby było dość silne, domagałoby się nadrzędności własnych wartości chrześcijańskich. Judaizm i islam mają prawo religijne, teokratyczne, ze świętych ksiąg; buddyzm zaś przeważnie nie interesuje się takim lub innym urządzeniem samsary.

2) Wartość poznania i postępu naukowego i wynikającej zeń wiedzy i edukacji. Kontynuujemy tu wzór grecki – ateński, aleksandryjski, syrakuzański – idziemy tu śladem raczej Greków niż Rzymian, których rządy przyniosły zanik greckiego głodu poznawczego i postępu wiedzy. Dla chrześcijan nauka była całkiem obca, podobnie dla żydów; wyznawcy islamu rozwijali ją przez kilka wieków, po czym dali się wessać fali ciemnoty. Buddyzm raczej i tu wykazywał brak zainteresowania i w jego obrębie naukowego krytycyzmu nie wynaleziono: „nauka” polegała na przekazywaniu autorytarnej tradycji.

3) Indywidualizm, także ten ucieleśniony w bohaterach, szanowany dla niego samego, mający wartość sam przez się, jako wyraz ludzkiej mocy – to było w Grecji i Rzymie, ale w chrześcijaństwie, judaizmie i islamie podlegało religijnej cenzurze: owszem, bohater mógł być ceniony i czczony, ale tylko wtedy, gdy wypełniał religijne zadania, inaczej zostawał potępiony lub zapomniany jako buntownik. Europa, przed nią Grecja i Rzym, przeciwnie, szanowały nawet heroicznych buntowników. W buddyzmie jest podobna do naszej fascynacja ludzką wielkością, chociaż pamiętani i szanowani są ci, którzy (jak Milarepa) jednak weszli na ścieżkę dharmy – nie ma bohaterów tragicznych.

4) Technika – jak i w nauce, idziemy tu za Grekami. Trzy monoteizmy i buddyzm jej wartości nie zauważały.

5) W pozytywnym wartościowaniu seksu też jesteśmy uczniami Greków i Rzymian, w przeciwieństwie do wszystkich religii, które wartościowały go negatywnie, nawet buddyzm, bo inaczej nie narzucałby swoim praktykom i praktyczkom celibatu i powstrzymania się od seksu. Najbardziej z nich pozytywny stosunek do seksu miał judaizm, ale też na zasadzie obudowania go swoimi teokratycznymi przepisami.

6) Równość praw kobiet i mężczyzn, monogamia i brak dyskryminacji kobiet: ta wartość jest naszym własnym europejskim i nowożytnym wynalazkiem. Tu zarówno Starożytni, jak i cztery religie były pro-męskie i anty-kobiece, chociaż z nich i tak w Grecji i Rzymie kobiety miały najwięcej do powiedzenia.

7) Przyroda, zwierzęta, psy, koty – to kolejny nasz własny europejski i nowożytny wynalazek, chociaż miał pewne dobre zaczątki w otwartej (exposed po ang.) na przyrodę religii greckiej. Judaizm, chrześcijaństwo i islam na poza-ludzki świat przyrody są kompletnie ślepe, mógłby dla nich nie istnieć inaczej niż do zjedzenia. Sentyment dla zwierząt i przyrody jest za to w buddyzmie – wielki dlań plus!

8) Cenimy pieniądze, dobrobyt, handel i jego środowisko: wolny rynek. Dodałbym też, że cenimy pracę! – co pominął KMK. Idziemy tu znów za wzorem grecko-rzymskim, chociaż szacunek dla pracy to nasz tubylczy europejski wkład. W uderzającej sprzeczności z chrześcijaństwem, które promuje skromność, biedę i ascezę, sprzecznie z islamem, w którym chyba do dziś nie zauważono, czym jest praca, niezgodnie z buddyzmem, które te sprawy nie interesują. Dba o materialne wartości judaizm, ale też oplata je swoim mnogimi regulacjami.

9) Cenimy sztukę i artystom dajemy swobodę wyrazu. To podejście jest znów rodem z Grecji i Rzymu, i w uderzającej sprzeczności z wymienionymi religiami, które narzucają artystom rygory i kanony (chrześcijaństwo, buddyzm), zabraniają całych rodzajów – tu zakaz malarstwa i rzeźby w judaizmie i islamie, brak u obu teatru. Sztuka to także literatura – i tylko w Europie, a wcześniej w Grecji-Rzymie uwolniła się ona od religijnej służby-niewoli. (A w islamie poeci byli uporczywie zagrożeni posądzeniem o nieprawomyślność.)

10) Lubimy alkohol i „oswoiliśmy” go – kolejny punkt, gdzie idziemy za Grecją-Rzymem; alkohol wartościują dodatnio też chrześcijaństwo i judaizm, islam wyklina go, a buddyzm uważa go za poważną przeszkodę.

11) Kochamy dzieci i przyjęte jest u nas „rodzicielstwo wysokonakładowe”, czyli dużo i chętnie inwestujemy w dzieci. Kolejny etyczny własny wynalazek Europy. Grecy i Rzymianie mieli wobec dzieci wiele grzechów na sumieniu. Chrześcijaństwo i islam zalecają „rodzicielstwo niskonakładowe”, czyli „Bóg dał dzieci, da i na dzieci”, za czym idzie promocja wielodzietności, a muzułmanom podobno mają się rodzić sami synowie nawet w raju. W niektórych krajach muzułmańskich dziewczynkom obcina się łechtaczki, na myśl o czym robi się nam niedobrze. Za to pozytywny stosunek do dzieci ma buddyzm. Judaizm źle zaczynał, od upiornej opowieści o Abrahamie idącym na polecenie Jehowy zamordować syna, ale stopniowo doszedł do wybitnego inwestowania w dzieci i ich ochrony – tu trzyma standard Europy.

12) Dodałem wartość nr 12, której nie było u K.M. Kaczmarka: „Ochrona ludzkiego życia i wolności”. Wynalazek nasz własny, przejawia się np. w tym, że zgrozę i obrzydzenie budzą w nas starożytne praktyki rozrywkowego zabijania (np. walk gladiatorów) i niewolnictwo, ówcześnie przyjęte. W tej samej serii wstręt budzi chrześcijańskie umartwianie ciała, oraz łatwość z jaką przychodzi muzułmanom zabijanie innych i siebie, trwające u nich niewolnictwo i nie-uważanie „niewiernych” za równie wartościowych ludzi. W judaizmie rażą podwójne zasady, inne dla swoich, inne dla obcych. Z religii w tym względzie najbliżej do nas buddyzmowi.

-1) Dodałem jedną anty-wartość, czyli coś, co wartościuje się u nas zdecydowanie negatywnie, i to nas odróżnia od innych tradycji. W dzisiejszej Europie nie wierzy się w duchy ani w siddhi, czyli nadludzkie lub nadprzyrodzone moce. Grecy i Rzymianie mieli do nich stosunek ambiwalentny: nie wykluczali dziania się cudów ani występowania potężnych czarowników, ale byli wobec nich podejrzliwi. Trzy monoteizmy mają stosunek: „Tak: swoi, nie: obcy” – czyli że owszem, są, ale tylko nasi cudotwórcy są dobrzy, natomiast obcy cudotwórcy muszą być oszustami i sługami diabła. Najbardziej afirmują siddhi katolicy, gdzie by zostać świętym, trzeba się wykazać cudami – ta religia tworzy więc nieustanny popyt na cuda i wyczekuje ich. „My”, czyli europejski mainstream, uznaliśmy, że cudów ani duchów nie ma, więc ci, którzy cuda czynią lub widzą duchy z konieczności są wartościowani negatywnie. Buddyzm ma ogólnie pozytywny stosunek do siddhi.

Czytelnicy Taraki w tym ostatnim punkcie różnią się od mainstreamu, bo w siddhi wierzą i je cenią, chociaż nie w każde i nie za łatwo.

Dopisuję jeszcze jedną ważną i wyróżniającą cechę naszej cywilizacji – za Rogerem Scrutonem, „W obronie Zachodu: jak odpowiedzieć na islamistyczne wyzwanie” (witryna „EuroIslam.pl”) – jest nią...

13) terytorialna solidarność, prowadząca do idei narodu politycznego. Co ona znaczy? – W sensie pozytywnym, że jesteśmy solidarni z ludźmi zamieszkującymi to samo terytorium, co także nazywa się patriotyzmem. W sensie negatywnym, że razi nas, przeszkadza i jest negatywnie oceniane istnienie grup solidarności pośrednich pomiędzy rodziną a narodem, takich jak rody, plemiona, stany, grupy religijne, rasowe lub inne, jeśli ich własna solidarność konkuruje z ogólną, czyli właśnie terytorialną lub tę terytorialną przewyższa. Niechętnie będziemy więc patrzeć na sektę (która za „swoich” uznaje współwyznawców, ale nie współmieszkańców), rażą nas „getta” czyli dzielnice mniejszości w miastach, a organizowania społeczeństw na zasadzie podziałów rasowych, jak kiedyś w RPA, w dłuższym czasie nie udało się utrzymać.

Na poziomie mikro czyli stosunków między jednostkami ta zasada przejawia się w łatwości tworzenia nowych i doraźnych wspólnot – o czym pisze Scruton, nas Polaków trochę jednak zawstydzając.

Przeciwieństwem tego był np. ustrój Turcji Osmańskiej, gdzie społeczeństwo było podzielone na millety, czyli grupy religijne, każda rządząca się własnym prawem, z uprzywilejowanymi muzułmanami-sunnitami.

Zasada terytorialnej solidarności jest u nas nowym i własnym nabytkiem; częściej jest zauważana przez formułę, że „tylko cywilizacja Zachodu rodzi narody”. Widać też, że jest nabytkiem dość kruchym.

W Grecji i Rzymie można znaleźć zaczątki tej postawy. Islam ją rozkłada (o czym obszernie pisze Scruton), judaizm widzi tylko solidarność współwyznawców; buddyzm jak zwykle gdy chodzi o sprawy samsaryczne, tej też nie zauważa.

14) Kolejny punkt pochodzi z książeczki Philipa Bagby „Kultura a historia”, ok. 1970, nie mam w tej chwili pod ręką. My Europa cenimy (a wcześniej w ogóle zauważamy) autorów. Idei indywidualnego autorstwa pewnego dzieła, w tym tekstu, nie ma w tradycji powyższych czterech religii, za to jest i w nowożytnej Europie, i u naszych nauczycieli Greków i Rzymian. Biblia była pisana anonimowo. Ewangeliści są pustymi imionami: prócz tekstów im przypisywanych nic o nich nie wiemy – trzeba też pamietać, że był to już czas, kiedy i do Judei przeniknęło greckie pojęcie autora. „Autorska” cenność starotestamentowych proroków i Mahometa jako autora Koranu polegała na tym, że byli oni uważani za przekazicieli tekstów idących od Boga, a nie za ludzkich autorów indywidualnych, więc raczej za wiernych kopistów, nie zaś autorów w naszym sensie. Z kolei w buddyzmie, wobec nie-indywidualności Buddy Śakjamuniego (który stawszy się buddą, dołączył do nieskończonego szeregu buddów przeszłych i przyszłych), było w dobrym tonie przypisywanie mu tekstów napisanych choćby półtora tysiąca lat po nim, jak „Sutry Serca”. Tam pojęcie ludzkiego autora zostało więc zupełnie rozmyte.

W przeciwieństwie do tego, od Homera zachodni autorzy zwykli swoje prace – także obrazy, rzeźby, budowle... – podpisywać imieniem i niejako brać za nie osobistą odpowiedzialność. (Dlatego niepokoi nas Shakespeare, który jako autor tak podpisanych dzieł nie mógł być historycznym Shakespeare'm, handlarzem nieruchomości i teatralnym impresario ze Stratfordu.)

Podobna idea autorstwa niezależnie od Zachodu pojawiła się w Chinach i Japonii.