Kontynuuję dyskusję z odcinka „Polak Rusin dwaj... bracia?” - ponieważ wyniknął całkiem inny temat, haplogrupy. Napisałem tam w notce „Mapy haplogrup”:

Będzie można interpretować takie mapy jak ta niżej, dopiero, kiedy będziemy znać odpowiedź na podstawowe pytanie: dlaczego na pewnych obszarach w ogóle wykształciła się nadwyżka pewnej haplogrupy? (W poniższym przypadku R1a.)

Na co odpowiedział Jerzy Pomianowski:

22. dobre pytanie • autor: Jerzy Pomianowski 2012-12-06 23:29:47

Dobre pytanie!
Wiadomo (na razie), że haplogrupa nie koduje żadnych cech fizycznych, czyli osobnik z nową mutacją R1a nie uzyskuje przewagi nad osobnikiem "wyjściowym" o kodzie R1, a jednak ludzi R1a zaczyna z niepojętej przyczyny przybywać. Czyli teoria Darwina nic tu nie tłumaczy.
Może zmiana zachodzi w wyniku czynników zewnętrznych, czyli po zmianie trybu życia lub rodzaju pożywienia, i wtedy występuje masowo w całej grupie społecznej?
Ale wówczas takie zjawiska następowałyby bardzo często, a tak nie jest.

Odpowiadam:

Na oko, mieszanie się ludzi podczas wędrówek, osiedleń i wojen powinno dać po długim czasie efekt taki jak dyfuzja cieczy: w miarę równe wymieszanie się składników. Tymczasem obraz wynikający z map haplogrup jest inny: na pewnym terytorium mężczyźni w dużym procencie, lub w większości, lub w znacznej większości mają jedną haplogrupę. Faktycznie, jak pisał Jerzy, do tej pory nie znaleziono „zastosowania” haplogrup, tzn. odcinki DNA gdzie zaszły tamte mutacje, nie kodują żadnego białka, więc nie są genami (w ścisłym sensie). Nie mają zatem wartości przystosowawczej – czyli nie jest tak, że nosiciele pewnej haplogrupy „wygrywają” (tzn. więcej ich się rodzi, więcej przeżywa i mają więcej potomstwa) dlatego, że są pod jakimś względem „lepsi” od innych. (Silniejsi, odporniejsi itd.) Wprawdzie gdzieś czytałem o hipotezie, że te mutacje (w chromosomie Y, wyłącznie męskim) wpływają na ruchliwość plemników, ale to (chyba) nie zostało potwierdzone, bo bym słyszał. Czyli faktycznie „namnażanie się” pewnej haplogrupy jest zjawiskiem „nie-darwinowskim” - nie podlega selekcji na fitness.

O jakich mechanizmach czytałem? - Niestety kilka lat temu i nie pamiętam miejsc. - Pierwszy może być „efekt założyciela” albo pioniera. Pewna grupa ludzi zasiedla teren wcześniej bezludny (albo zamieszkany przez inny gatunek człowieka, np. neandertalczyków). Przypadkiem w tej grupie na 5 mężczyzn jest 1 u którego nastąpiła mutacja generująca nową haplogrupę. Ekipa pionierów rozmnaża się do 100 milionów i w tej populacji nadal utrzymuje się ok. 20% z nową haplogrupą.

Gdy przypadkiem tak się złoży, że wszyscy pionierzy są potomstwem jednego ojca z nową haplogrupą, to 100% tej populacji będzie mieć tę haplogrupę. Nastąpi idealne „wzbogacenie mieszaniny” jakby powiedzieli chemicy.

Efekt ten mógł zachodzić podczas kolonizowania terenów zwalnianych przez lodowiec.

Ale gdy przybędą nowi osadnicy z innymi haplogrupami, znów procent „naszej” haplogrupy się zmniejszy.

W ogólności ten efekt można nazwać „efektem wąskiego gardła” albo „szyjki butelki” (ang. bottleneck effect) – kiedy pewna populacja przechodzi przez taki etap, w którym jej liczebność jest bardzo mała i potem z tej mniejszości się odtwarza. Cala genetyczna różnorodność nie przejdzie przez tę „szyjkę”, np. z początkowych 10 haplogrup zostaną dwie i tylko te będą u późniejszych potomków tej populacji. Jeszcze inaczej ten proces można określić jako „filtrowanie na małej liczbie”.

Drugi mechanizm o którym czytałem, to skutek przypadkowej korelacji haplogrup z pozycją społeczną ich nosicieli. Wiadomo, że wodzowie i arystokraci pozostawiają więcej potomstwa: bo mogą sobie pozwolić na wiele żon i nałożnic lub kochanek, miewają ius primae noctis, gwałcą wojenne branki. Płodzą potomstwo, które jest wychowywane przez innych mężczyzn, którym przyprawili rogi. Z racji lepszej pozycji społecznej czyli dostępu do zasobów, ich potomstwo częściej przeżywa (głody lub wojny). Jeśli arystokrata średnio ma 5 przeżywających synów, a chłop (czy jak inaczej nazwiemy społeczne różnice) średnio jednego, to po kilku pokoleniach prawie wszyscy, również chłopi, są potomkami arystokratów. Jeśli przypadkiem przodek arystokratów miał jedną haplogrupę, a chłopi inną, to w wyniku tego procesu większość będzie mieć tę „arystokratyczną” haplogrupę. To tłumaczenie można powiązać z najazdami: arystokraci przybywają z zewnątrz (i dlatego różnią się haplogrupą) jako najeźdźcy-agresorzy, którzy instalują się wśród zastanego ludu jako jego klasa wyższa.

Argumentem na rzecz powyższej hipotezy jest porównanie z geograficznym rozkładem MtDNA, które jest dziedziczone po kądzieli. Kobiety nie mają takich „eksplozji potomstwa” jakie mogą mieć mężczyźni – i zgodnie z tym rozkłady różnych grup MtDNA są bardziej uśrednione, bardziej „po równo”.

Być może są jeszcze inne procesy, o któych nie czytałem.

To jest wszystko takie gdybanie, przydałyby się ścisłe modele matematyczne. Jestem przekonany, że ktoś je badał i wyniki gdzieś są, trzeba by szukać.