Trochę uściślić pojęcia musimy. Po pierwsze, mamy układy (systemy) (1) rozproszone, które przeciwstawiają się (2) zgęszczonym, lub krótko: gęstym. Po drugie, mamy układy (a) wzajemne (mutualne, każdy z każdym, peer to peer, p2p) kontra (b) scentralizowane, czyli „monopolne” z wariantem „oligopol”.

Rozproszone to takie, gdzie każda komórka lub jednostka daje sobie radę sama, nie potrzebuje zasilania ani współdziałania lub wymiany z innymi. Wyobraź sobie kraj pokryty rodzinnymi farmami, które same się żywią, same wytwarzają dla siebie prąd, paliwo i opał, same pobierają wodę z własnych źródeł lub odwiertów, a nawet same przy pomocy drukarek 3D sporządzają potrzebne przedmioty: jakieś kubki, widelce lub lampy.

Gęste to takie, gdzie owe komórki, którymi mogą być ludzie, rodziny, zespoły, firmy itd., istnieć mogą tylko dzięki zasilaniu i wymianie z zewnętrzem czyli innymi komórkami.

Idąc za skojarzeniem z komórkami: w glebie ileś miliardów komórek grzybów, bakterii i innych mikroorganizmów żyje w sposób rozproszony, ale podobne ileś miliardów komórek w drzewie żyje w sposób gęsty. Komórka dębu bez innych, bez reszty komórek dębu, nie pociągnie.

Oczywiście, rozproszenie i gęstość nie są czymś 0/1, jest to ciągła skala, wymiar, który można mierzyć, np. czasem przetrwania w pojedynkę. I gdy myślimy o rozproszonych technologiach, to dobrą miarą będzie: jak długo wytrzymam, dam sobie radę, mogę funkcjonować w pojedynkę właśnie, bez zewnętrznego zasilania, wymiany lub pomocy. Jeśli mam prąd od publicznego dostawcy, to zero: gdy mi wyłączy, mój komputer martwieje, pompa staje, żarówki gasną. Gdy mam awaryjny zasilacz z akumulatorem, wytrzymam kwadrans awarii. Gdy mam generator spalinowy, zależę nie od dostawcy prądu tylko benzyny. Mając turbinę wiatrową, akumulator ciśnieniowy i zasilaną z niego prądnicę, ten czas wytrzymania w pojedynkę – wytrzymania rozproszonego – mógłbym wydłużyć właściwie nieograniczenie: warunkowałoby mnie wtedy coś całkiem innego niż sprawność Kozienic lub Bełchatowa, mianowicie dostępność części zamiennych i fachowców umiejących takie rzeczy naprawiać i konserwować. Podobnie możemy myśleć o zaopatrzeniu w wodę lub w żywność.

Drugi wymiar odróżnia systemy mutualne od monopolnych lub oligopolnych. (Odtąd te neologizmy piszę bez cudzysłowów.) Gromada ludzi na coctail/garden party, którzy krążą pomiędzy sobą i wymieniają się uwagami i plotkami, jest systemem mutualnym, bez centrali ani hierarchii. Wojsko, gdzie jest naczelny generał i gdzie każdy żołnierz wie, komu wydaje rozkazy i czyje rozkazy wykonuje, jest systemem scentralizowanym – monopolnym. Komuniści/socjaliści, którzy myśleli jak wojskowi, kochali monopole czyli centrale i centralizacje. „Gospodarka centralnie planowana” była skrajnym monopolem. Dzisiaj raczej tworzą się oligopole: mamy trzy (oligon to „mało, niewiele, nieliczni” po grecku) dominujące systemy operacyjne: Windows, MacOs i Unix (ten ostatni z klonami jak Linux lub Android). Mamy dwóch producentów samolotów: Boeing i Airbus. W Polsce jest kilku dostawców telefonii komórkowej: nie mogę się doliczyć, sześciu lub siedmiu. Itd.

Internet, chociaż w nazwie ma „sieć”, nie jest mutualny. Istnieją w nim mutualne części (pod-sieci), ale są rzadkie i bądź ledwo tolerowane przez mainstream, bądź przezeń tępione; przykładem torrenty oraz Bitcoin i inne kryptowaluty. Internet należy do oligopolu dostawców, działających na wielu poziomach: dostawców kanału, dostawców serwerów, wreszcie dostawców przestrzeni roboczej, których najznańszym i najbardziej wybujałym przykładem Facebook. (Są i inne podobne silosy.) Ale ty, juzerze, do każdego jesteś podessany pojedynczym smoczkiem jako slave do master'a. Pan smoczek wyjmie i koniec, nie masz, kolejno: dostępu do internetu, serwera, silosu.

Co postuluję: mutualne rozproszenie. I w energetyce, i w łączności.

Po co? – Bo rozproszeni mutualni przetrwają, gdy oligopolne mastery padną. A padać będą, jak padła ekonomia centralno-planowana.