Jan Sowa, Polska, perspektywy

Nigdy nie sądziłem, że kiedykolwiek choćby częściowo zacznę afirmować narrację "Gazety Wyborczej", czy kogokolwiek kreowanego przez "GW" na autorytet. Jednak... "Wyborcza" krytycznie o Polsce? Najwyraźniej czasy się zmieniają, a my wraz z nimi. Tempora mutantur et nos mutamur in illis. Kilka dni temu ukazał się wywiad z Janem Sową, przeprowadzony przez Monikę Powalisz. Bardzo ciekawy wywiad, tak nawiasem mówiąc. Kto wie, czy nie jest to oznaka nadchodzącego "przebudzenia leminga", choć jak wiadomo, jedna jaskółka wiosny jeszcze nie czyni.

Tak się złożyło, że parę dni temu wywiad znalazł się także w znaleziskach "Taraki", więc tym bardziej głupio byłoby go zignorować.

Na wstępie prowadząca wywiad zapytuje Sowę, skąd te pesymistyczne diagnozy obecnego stanu Polski – na co ów jej odpowiada: "zewsząd dochodzą nas głosy o jakoby fantastycznej kondycji naszej gospodarki, o tym, że na tle Europy jesteśmy zieloną wyspą..."; głosy, które jego zdaniem mają się nijak do rzeczywistości. Jego zdaniem, władza celowo deformuje jej odbiór poprzez epatowanie określonymi wskaźnikami – jak np. "wskaźnikiem szczęścia" wyłaniającym się z badań o wątpliwej (zdaniem Sowy) metodologii, przeprowadzonych pod kierownictwem prof. Czapińskiego.

Jeśli mam być szczery... tego typu badania poniekąd nasuwają mi na myśl ubożuchny Bhutan, który wskaźnik PKB chciałby zastąpić wskaźnikiem "szczęście narodowe brutto" (choć nie jest to znowu taki najgorszy kraj, tam przynajmniej o środowisko naturalne dbają). Nie wspominając o Korei Północnej, tam to już w ogóle żyją najszczęśliwsi ludzie na świecie – przynajmniej wg czynników oficjalnych. A jak płaczą po swoich zmarłych wodzach... Zastanawia mnie, skąd taka zmiana w "GW" i środowiskach z nią związanych – być może wynika to z pewnego znużenia społeczeństwa ciągłym wmawianiem nam, że "doganiamy" Zachód, znużenia wobec którego nie sposób podtrzymywać dalej dotychczasowej narracji. Bo tak już gonimy, gonimy tego zajączka od '89 roku... owszem, sporo się zmieniło, jednak nadal nie widać za bardzo jakiekolwiek perspektyw, byśmy mieli ten Zachód kiedykolwiek dogonić. Także i tego wątku Sowa nie unika:

"Ekonomiści cały czas epatują wzrostem PKB – zgoda, w dłuższej perspektywie czasowej ten wzrost jest ważny, chociaż doraźnie ma znaczenie przede wszystkim dla inwestorów i posiadaczy kapitału, pokazuje krótkoterminową koniunkturę. Z punktu widzenia życia konkretnego człowieka o wiele ważniejszy jest poziom bogactwa, a nie wzrost PKB. Co z tego, że Polska ma 3 proc., a Niemcy 1 proc., skoro Niemcy są od nas dziesięciokrotnie bogatsi, jeśli weźmiemy pod uwagę właśnie już zakumulowane bogactwo."

Pojawia się też i inny wątek, bardzo miły mojemu buntowniczemu sercu:

"Zdobycze socjalne zachodnich państw dobrobytu są efektem właśnie oporu społecznego – ludzie to sobie wywalczyli: nie będziemy pracować poza godzinami pracy za darmo, chcemy płatnych urlopów, chcemy mieć tyle i tyle wolnego, chcemy ubezpieczeń zdrowotnych i emerytalnych itp. Tymczasem w Polsce opór jest mizerny. Statystyki mówią, że jedynie 5 proc. pracodawców czuje presję związaną z podwyżkami. W takiej sytuacji będziemy krajem wiecznie kręcącym się po półperyferiach nowoczesności, zwanych średnim poziomem rozwoju."

Opór społeczny. Toż właśnie o tym mówię od dawna – walcz o swoje! Ale w grupie, nie sam – w myśl powiedzenia podhalańskiego Niedźwiedź [haha, to byłby nasz system – przyp. MM] to niedźwiedź, ale kupie wilków nie da rady (za L. Słupeckim, Wojownicy i wilkołaki). Tymczasem sytuacja wygląda tak, jakby energia Polaków gdzieś uszła z nich po obaleniu komunizmu – olbrzymie zaangażowanie społeczne w ramach "Solidarności" nie przełożyło się na budowę społeczeństwa obywatelskiego w odrodzonej Polsce. Pojawiły się fałszywe (zdaniem Sowy – i nie tylko) założenia nowego ustroju; założenia, których wynikiem jest nasz obecny żałosny stan:

"To, co nastąpiło po '89 roku, miało zgoła odmienny charakter: zaczęliśmy kopiować Zachód, przejmując gotowe rozwiązania, które nie zostały przez nas samych wypracowane, i dlatego często nie pasowały do naszej rzeczywistości, naszych problemów. Tym samym poddaliśmy nasz los: chodzi tu zwłaszcza o instytucje zbiorowego zarządzania. Po drugie – uznaliśmy, że własność prywatna ma zawsze i bezwzględnie prymat nad każdą inną formą własności, w tym na przykład nad państwową. A przecież na świecie państwowe są na przykład Singapore Airlines, jedne z najlepszych linii lotniczych na świecie, czy TGV, jedna z najlepiej zorganizowanych sieci transportu kolejowego. W ogóle w takim Singapurze, który jest stawiany przez neoliberałów za wzór, 60% PKB jest produkowane przez firmy państwowe. Nie jest zatem tak, że wyłącznie własność prywatna jest skuteczna! A trzecia rzecz, w którą uwierzyliśmy, to teoria, która mówi, że jeśli bogacą się najbogatsi, to my wszyscy na tym korzystamy (tzw. trickle-down theory, czyli teoria powolnego skapywania). Tymczasem to empiryczny fałsz."

Co do fałszywości tzw. trickle-down theory, to muszę przyznać Sowie rację. Co czynię z wielkim "bulem", także jako niegdysiejszy człowiek UPRu. Trudno obejść fakt, że teoria ta nie przekłada się na rzeczywistość nawet w obrębie jednej z najsilniejszych gospodarek świata, gdzie notabene została ona sformułowana (USA).

Sowa przestrzega też przed bezrefleksyjną implementacją rozwiązań zachodnich na polskim gruncie, na przykładzie (jakżeby inaczej) Pendolino. Sytuację kolei polskich kontrastuje z sytuacją kolei niemieckich:

"Tylko że w zeszłym roku wraz z moją rodziną za 40 euro przejechaliśmy całe Niemcy w ciągu jednego dnia jedenastoma połączeniami lokalnymi, z których żadne się nie opóźniło. Z ciekawości sprawdziłem porównywalną trasę w Polsce: z Suwałk do Zgorzelca pociągami lokalnymi minimum 25 godzin. Czy dwie osoby dorosłe i dziecko przejechałyby to za 160 złotych? Wątpię."

Dla mnie to zdanie jest ciekawe, także z perspektywy emigranta – który chce wiedzieć, gdzie jest lepiej niż tam, gdzie obecnie się znajduje. Wynikałoby z tego, że połączenia kolejowe w Niemczech są tańsze i bardziej punktualne niż te w Wielkiej Brytanii (11 połączeń lokalnych to już całkiem niezła próba). Jednak poruszając kwestię likwidowania wagonów restauracyjnych w polskich TLK chyba lekko przesadził – kto z tego korzysta? Swego czasu przez 10 godzin tłukłem się na pociągiem TLK z Krakowa do Poznania, a jakoś nie pamiętam, żebym przymierał głodem. Bo porządna wałówka to podstawa – niezależnie od kraju.

Poruszony został też wątek dziejów I Rzplitej. Jeszcze studiując w Polsce, starałem się naświetlać jej osiągnięcia na tle innych krajów Europy moim zagranicznym znajomym (mieszkałem bodajże przez 3 lata głównie wśród studentów zagranicznych). By wiedzieli, iż Polacy nie gęsi. Mówiłem im o tolerancji polskiej (polecam wszystkim zainteresowanym prace J. Tazbira!), o tym, że nie zawsze byliśmy krajem, z którego ludzie uciekają – bo niegdyś to do Rzplitej ściągały masy emigrantów z Zachodu – ze względów ekonomicznych, politycznych, religijnych (w tej kolejności). Jednak pytania, dlaczego to wszystko się załamało i dlaczego RON zniknęła z map zawsze sprawiały mi pewien dyskomfort – zwykle odpowiadałem: a potem najechali nas x, później y, a potem na dokładkę z. Zasiali nienawiść w sercach, durnotę w umysłach i zniszczyli nasze zdobycze. Inni drążyli temat dalej, zauważając, że inne kraje też prowadziły wojny, a choć nie miały takiej mocnej pozycji startowej jak my, to poradziły sobie lepiej – więc co się stało? Wtedy odpowiadałem Widocznie jesteśmy krajem zmarnowanych szans. Bo sam do końca nie mogłem uwierzyć w ten ogrom marnacyi.

"Nasz kraj miał duży potencjał. W XVI czy XVII wieku taka na przykład Szwecja nie była pod żadnym względem w lepszej sytuacji od nas. Jednak nasze ówczesne elity trwoniły, a nie akumulowały: pieniądze wielkich magnatów nie szły na ulepszenie i rozwój gospodarki, nie inwestowano w rozwój. Ówczesna klasa rządząca koncentrowała się wyłącznie na sobie: nie dość, że wykorzystywali chłopów pańszczyźnianych, to jeszcze trwonili te zyski na własne zachcianki. Na Zachodzie mimo wyzysku klas niższych jednak w końcu doszło do jakiejś redystrybucji środków. Ale było też co redystrybuować. Polskie elity wolały trwonić i marnować, a szeroki rozwój infrastruktury – nie tylko fabryki, ale również banki, sprawną administrację, dynamicznie działające ośrodki miejskie itp. – zawdzięczamy dopiero zaborcom."

Zgoda, tylko ostatnie zdanie jest dość kontrowersyjne... choć przypominam sobie, że coś podobnego powiedział Ziemowit Szczerek o Lwowie, ustami swego powieściowego bohatera-narratora (porte-parole autora?):"Gdy już ledwo na nogach stałem, ogłosiłem w ramach toastu, że to całe polsko-ukraińskie darcie kotów o Lwów jest żałosne. Bo my, dwa buraczane słowiańskie narody, bierzemy się za łby o ochłap rzucony nam przez Austriaków. Bo sami byśmy takiego miasta nie potrafili wybudować, wywodziłem. Ani Polacy, ani Ukraińcy [...] [potem opisuje Lwów przed rozbiorami] Nędza i parę ulic na krzyż. Wiesz ile koni był w stanie wystawić Lwów, gdy Rzeczypospolita była w potrzebie? Dwadzieścia. Serio" (Z. Szczerek, "Przyjdzie Mordor...", Kraków 2013, s. 71-72.) Szczerek czasem lubi szokować, taki już jego styl. Gonzo.

Natomiast z tego, co wiem z dziejów własnej rodziny, to np. niemożnością było znalezienie na miejscu kogoś na tyle ogarniętego, by poprowadził porządną buchalterię (czyli po naszemu księgowość) w salinach w Wieliczce i Bochni. I nie chodziło tu jeno o znajomość niemieckiego, boć różnych przybyszów mieliśmy pod dostatkiem nawet w czasach schyłku Rzplitej. Toteż specjalistów sprowadzono z Salzburga vel Solnohradu oraz z ośrodków węgierskich, również zajmujących się wydobyciem soli. Tak moi przodkowie w linii prostej "po mieczu" znaleźli się na ziemiach polskich. Co ciekawe, później to następne pokolenia po przodkach właśnie z tej linii były wśród najbardziej gorliwych stronników odrodzenia Polski oraz Legionów Piłsudskiego.

Wróćmy jednak do wywodów Sowy. Krytykuje on dalej szlachetczyznę:

"Najlepiej to widać na przykładzie wskaźników dotyczących produkcji rolnej. Szlachta szczyciła się eksportem zboża i żyła iluzją, że Polska to spichlerz Europy, a jednak nawet ta kluczowa sfera aktywności gospodarczej była zorganizowana źle. Między XVI a XVIII wiekiem luka wydajności między produkcją zboża w Rzeczypospolitej a Zachodem systematycznie rośnie. Dopiero pod zaborami zaczynamy nadganiać to zapóźnienie. Było to efektem złej organizacji społecznej I Rzeczpospolitej – chłop gorzej pracował na polu pana, była to jego jedyna forma oporu przeciw władzy. Ten system był niewydajny nawet w dominującej dziedzinie, jaką była produkcja zboża."

Około 1750 r. przebicie w produkcji zboża potrafiło być nawet trzykrotne, na korzyść Zachodu oczywiście. Swoją drogą ciekawe, bo kiedyś pisałem pracę zaliczeniową na przedmiot statystyka (a studiowałem historię) – i stąd znam te dane, które w swych pracach ujął Antoni Mączak (nie on jeden... za czasów PRL nurt historii ekonomicznej był w Polsce bardzo ożywiony, po części dlatego, że był stosunkowo bezpiecznym polem dla badaczy – ze względu na ówczesne rządy). Do których to prac odsyłam wszystkich zainteresowanych.

Tak się też składa, że mimo dość młodego wieku to właśnie ja z dworkiem w formie czystej (lub prawie czystej) zetknąłem się osobiście – jeszcze za czasów studenckich, w postaci dwojga moich rówieśników. Na początku oboje zrobili na mnie ogromne wrażenie, nie powiem – ich znajomość dziejów Polski, łaciny, jazdy konnej, fechtunku (to ostatnie nawet z pewną tradycją ciągłości - u niego), powiązania ze światem kultury itd. Później, w miarę poznawania ich, wrażenia stawały się negatywne, przygnębiające – zwłaszcza patrząc na ekonomiczną stronę ich egzystencji, o reszcie rzeczy nie wspominam. Ogrom zmarnowanych przez nich szans po prostu przerażał – co do tego, to dziś nie możemy wraz z innymi moimi znajomymi pewnych rzeczy zrozumieć (po prostu nie mieszczą się nam w rozumie), lecz to szczegół. Czasami zastanawiam się, dlaczego to właśnie ja z czymś takim się zetknąłem... nieodgadnione są ścieżki Losu.

Natomiast jak to się ma do naszych obecnych elit władzy.... to właśnie Sikorski, ów samokreowany pan na dworku (miejscowość Chobielin Dwór), dzierżący ster naszej polityki zagranicznej... ujawnił, że dzierży go tylko teoretycznie – gdy wyszły "taśmy prawdy". Podobnież wg ministra Sienkiewicza obecna III Rzplita istnieje tylko teoretycznie. To właśnie w tych "elitach" ujawnia się taka niemoc, jak w czasach saskich – tak jak wtedy było "Polska nierządem stoi", tak teraz jest "Polska istnieje tylko teoretycznie". Śmieszy i smuci jednocześnie także Bronisław "hrabia" Komorowski, notabene persona bardzo wątpliwego hrabiostwa. Taka maskarada co i wówczas, Polska zewnątrzsterowna... a z drugiej strony teatralność, kwieciste mowy i wieczne udawanie, że jest inaczej. Deklaracje patriotyzmu – i jednocześnie gotowość do sprzedawania Rzplitej za postaw sukna. Nie ma odpowiedzialności elit za resztę społeczeństwa, są "Moje kury, kaczki", jak skonstatował Andrzej Leder. Jak dla mnie - dworek saski pełną gębą.

Możecie mnie wyzywać od ostatnich, ale śmiem twierdzić, że dopóki takie coś będzie matrycą polskości, dopóty ta polskość będzie koślawa, niewydolna, nieudaczna i przeto pozbawiona jakiegokolwiek respektu u postronnych. Trzeba przerwać to błędne koło!

Jeżeli już mamy odwoływać się do czegoś z tak odległej przeszłości, to odwołujmy się nie do dworku, a do rycerstwa. Takiego rycerstwa jak to, które zwyciężyło pod Grunwaldem, rycerstwa w którego pieśni – Bogurodzicy – zawarte były treści jeszcze słowiańskie, bardziej starodawne niż samo chrześcijaństwo na ziemiach polskich. Moc.

Ta moc, to rycerstwo co prawda już w kilkadziesiąt lat później zamarło (okres wojny trzynastoletniej), lecz później odrodziło się w formie husarii (poniekąd przez wpływy Stepu, choć przekazane nam z południa, przez Serbów i innych)... i zgasło. Zaczął się zmierzch Polski, eclipsis Poloniae... ta ponura perspektywa rysuje się także w dotyczących czasów współczesnych predykcjach Sowy:

"Sądzę, że koniec świata w Polsce moglibyśmy obecnie ogłosić na 2020 r.! Poczekajmy na dekadę lat 20., to będzie sprawdzian: koniec funduszy unijnych, wyż demograficzny przejdzie na emerytury, większość będzie pracowała na umowach śmieciowych, jeśli z tym nic nie zrobimy, plus dołóżmy do tego starzenie się społeczeństwa i kres modelu rozwoju dzięki taniej sile roboczej. Przy naszej historycznie uwarunkowanej niechęci do nowoczesności frustrację za taki stan wykorzystają konserwatyści, ale oni też nie mają pomysłu na wybrnięcie z tej sytuacji, bo są zapatrzeni w przeszłość – a przecież już raz sarmaci pogrążyli nasz kraj, a I Rzeczpospolita była zupełnie innym państwem niż współczesna Polska. Nie brnijmy w to!"

Być może ma to związek z tym, co redaktor Jóźwiak widzi w kartach Tarota i astrologii. Czyli w dziedzinach, w które osobiście nie wierzę, tak na marginesie – choć nigdy nie wiadomo, tu akurat mogę się mylić.

W tym miejscu z mroków (nie)pamięci nasunął mi się artykuł Koniec dotacji z UE. Katastrofa? w Money.pl ze stycznia 2013 r. Pada tam bardzo ważne zdanie: "do 2020 roku, połowa polskich województw wyskoczy ponad próg 75 proc. średniej unijnej jeśli chodzi o PKB i przez to pieniądze będą mniejsze." Od tego czasu trochę się zmieniło... przede wszystkim nie widać końca regresu dla państw południa Europy. To oznacza, że wspomniana średnia unijna obniży się jeszcze wydatniej i być może Polska przebije ten próg jeszcze przed 2020 r.

Uzależnienie od pieniędzy z UE, oparcie na tym gospodarki (wiele firm działa tylko dzięki środkom unijnym) to właśnie to, na czym "wyłożyła się" Europa południowa. José Gomes Ferreira, portugalski komentator polityczny telewizji SIC radzi Polakom – oraz ostrzega: Nie skupiajcie się na inwestycjach, które zwiększą wyłącznie popyt wewnętrzny i nastawione są na poprawę jakości życia, na które wydawane są pieniądze z zagranicznych pożyczek. Zainwestujcie te pieniądze w rolnictwo i przemysł wysokiej jakości. Zredukuje to import i zwiększy eksport. Inwestujcie w handel, owszem, ale taki, dzięki któremu można by też zarabiać na obcokrajowcach: turystach i tych, którzy zamierzają u was inwestować. Ostrzegam, uważajcie na to!

Polecam cały tekst "Pogrążona w kryzysie Portugalia ostrzega: Strzeż się, Polsko!" – pod rozwagę. Też z "Wyborczej"... O tempora, o mores!

Wracając do naszego wywiadu – Sowa zwraca też uwagę na pewne niedostatki środowisk akademickich:

"Nie chciałbym zabrzmieć jakoś paternalistycznie, ale uważam, że środowisko akademickie, do którego sam zresztą należę, jest zbyt zamknięte, hermetyczne. Tymczasem dzielenie się wiedzą należy do naszych obowiązków. Ja przynajmniej tak uważam. Nie wszyscy z nas mieli szansę zdobyć wykształcenie konieczne, żeby pewne procesy zrozumieć."

Jest to poniekąd zbieżne z moimi obserwacjami... Najgorsze, że wielu młodych akademików (lub studentów czy doktorantów aspirujących do tego miana w przyszłości) po prostu bezrefleksyjnie kopiuje zastane wzory. Do tego bym dołożył swego rodzaju "zacietrzewienie akademickie" – sam mam jednego takiego znajomego z uczelni, który (na ile mogłem się zorientować) uważał, że historycy zajmujący się czasami najnowszymi są bardziej wiarygodni w kwestiach systemów rakietowych niż... zawodowi wojskowi. Też fajnie.

Jan Sowa zwraca też uwagę na jeszcze jeden aspekt polskiej rzeczywistości:

"Niestety, polskie miasto Kalisz jest liderem w Europie, jeśli chodzi o liczbę aut na 1000 mieszkańców: w tym mieście przypada ich 850! W Warszawie 600, w Berlinie 300, a w Paryżu czy Londynie około 400. Ludzie zaczynają dostrzegać, że tego nie da się dalej tak ciągnąć. Czy za 10 lat mamy mieć tych aut 1000 albo 1500 na 1000 mieszkańców? To szaleństwo. Miasto dobrem wspólnym – nie da się żyć wiecznie w smrodzie i korkach."

O zgrozo – Sowa śmie piętnować świeżo zdobyte bogactwo Polaków! Tak by się przynajmniej mogło wydawać. Podejrzewam, że większość z tych samochodów zalicza się do aut używanych, takich pół-trupów sprowadzonych z Niemiec. Nie dość, że naszego przemysłu toto nie napędza, to jeszcze truje ponad normę (bo zużyte). Abstrahując od tego, że tak jak w quasi-apokaliptycznej wizji Sowy wygląda właśnie "bogactwo" w modelu... afrykańskim. W afrykańskich miastach-metropoliach nagminny widok stanowią przepotężne korki, w których ludzie stoją dzień i noc... z wielu powodów. Z jednej strony każdy chce pokazać, że go stać na samochód, z drugiej zaś niejako jest do tego zmuszony – często bywa tak, że komunikacja państwowa jest nieefektywna, słaba, zbyt droga (innym razem zaś kojarzona z biedą), czasem wręcz niebezpieczna. Inną kwestią jest, gdy państwo promuje model, gdzie metropolia wszystko "wyciąga" z prowincji, kumulując w sobie miejsca pracy, ludzi najlepiej wykształconych i najaktywniejszych itd. – lub gdy państwo nie czyni żadnych wysiłków, by zapobiec takim modelom powstającym niejako samoczynnie, siłą inercji. W zasadzie słowo "stoją" to duże uproszczenie – w Afryce handlują, jedzą, śpią, nawet i seks uprawiają w tych korkach. Podobno Moskwę i kilka większych miast w Rosji też trapią podobne problemy, z tą jednak różnicą, że samochody są lepsze, a skala zjawiska mniejsza. Rosjanie, a przynajmniej część z nich, potrafią jednak śmiać się z samych siebie. Ujęli ten wątek np. w komedii "Nasza Rosja. Jaja losu" (na początku filmu). A tak swoją drogą, przypomniał mi się też pewien obrazek, bodajże z książki Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – Rzeczpospolita umiera, a tu bogatych ekwipaży taka mnogość, że aż trudno się tym poruszać w miastach. O "zaparkowaniu" tych powozów nie wspominając.

Końcowy akcent wywiadu stanowi kwestia niskiego zaangażowania społecznego Polaków – czyli mowa o tym, na co ostatnio zwracał uwagę (i co sam próbował zmieniać) wielokrotnie jeden z komentatorów "Taraki" – Andrzej Lenard (vide "Jak pracować nad sobą w złym społeczeństwie?", w komentarzach). W wywiadzie Sowa głosi:

"Na pewno trzeba też zmodyfikować albo zmienić system demokracji przedstawicielskiej, bo to właśnie ten system doprowadza do sytuacji, kiedy tuż po wyborach nasi reprezentanci nie tylko odcinają się od głoszonych haseł, ale wchodzą w alianse, do których nikt ich nie powołał i realizują politykę sprzeczną z wolą wyborców – i ten system sprawia, że w żaden sposób nie można ich za te wyborcze oszustwa ukarać. Gdyby ludzie widzieli, że ich zaangażowanie przekłada się na realne zmiany, na pewno angażowaliby się w większym stopniu."

Dobrze, tylko jak zmienić system demokracji przedstawicielskiej? Tego niestety Sowa nie powiedział, może jednak warto sprawdzić, czy w swojej książce "Inna Rzeczpospolita jest możliwa! Widma przeszłości, wizje przyszłości" nie zawarł jakichś sugestii.