A jak jest w republikach, w demokracjach? Jaka tam jest używana metafora państwa? Skoro ojca (jak w rewolucyjnej Francji) obalono i sprawiedliwie (w republikańskim pojęciu) zamordowano jako niegodnego władzy tyrana, to czy dalej mają sens metafory rodziny? A jednak (ta krwawo okrutna pieśń) Marsylianka zaczyna się słowami „Allons enfants de la Patrie”, „naprzód dzieci Ojczyzny” – gdzie Ojczyzna, tak samo jak po polsku, jest rodzaju żeńskiego, więc stoi za matkę. Trzecią z republikańskich wartości – Liberté-Égalité-Fraternité – jest fraternité, czyli braterstwo. Dzieje się tu jak w tamtym micie napisanym przez Freuda: synowie mordują opresywnego ojca-władzę i organizują się w falangę braci: ramię w ramię w jednym szeregu (równość), będziemy dbać, by żaden z nas nie zdominował pozostałych. Bracia-synowie bronią owdowiałej matki. (Czy to ma się jakoś do zawołania wolnomularzy: „Do mnie, dzieci wdowy”?)

Staropolska republika powstała jednak nie przez zamordowanie króla-ojca, tylko przez wybranie go. Wygaśnięcie dynastii na Zygmuncie Auguście było kryzysem w rodzinie, który zażegnano mocą zbiorowej mądrości-roztropności, na nowo – ale teraz właśnie mocą rozumu, nie porządkiem natury, przez wybór, nie przez urodzenie, jak w monarchiach i w „zwykłych” patriarchalnych rodzinach. Szlachta, pozostawiona bez ojca-króla, ukonstytuowała się w „brać” (szlachecką, brać – collectivum od brat ) – metafora rodziny działała więc nadal.

Światło na te procesy rzuca „Pan Tadeusz”. Historie rodzinne toczą się tam równolegle z historią narodu. Obie rodziny bohaterów poematu, Soplicowie i Horeszkowie, uległy dalekiej destrukcji: ani Tadeusz nie ma ma ojca (ani matki), wychowuje go stryj (Sędzia Soplica), ani, podobnie, ojca-matki nie ma sierota potomkini Horeszków, Zosia. Poemat jednak pokazuje siłę regeneracji, siłę trwania i odnawiania się porządku formalnego, niejako sztucznego lub kulturowego, w sytuacji, kiedy historia zniszczyła naturalny porządek rodzin. Chociaż przyrodzeni ojcowie i matki poginęli, ich role trwają i są jak sztandar po zabitym chorążym podniesiony na nowo. Nad porządkiem ról rodzinnych czuwa wielka rodzina, w którą ukonstytuowują się nie tylko przyrodzeni krewni, ale w ogóle wszyscy obywatele-szlachta. Cała nieustanna biesiada tocząca się w „Panu Tadeuszu” temu służy: zebraniu się i zwarciu szeregu – a raczej tkanki – przez obywateli-mieszkańców tamtejszej okolicy, tak aby na nowo stali się jedną Wielka Rodziną.

I właśnie ta Wielka Rodzina lub Rozszerzona Rodzina wydała mi się istotą polskiej politycznej rodzinnej metafory.

Posłuchajmy – poloneza Wojciecha Kilara. Są łzy?