Co właściwie dzieje się w Ukrainie? Codziennie mamy nowe news'y, a właściwie nie wiadomo. Przez kraj-sąsiada przechodzi fala historycznego poruszenia, a w Polsce nie ma żadnego źródła, z którego można by dowiedzieć się czegokolwiek czegoś więcej niż powierzchowne dziennikarstwo, w którym wczoraj sensacja, a jutro nikt nie pamięta.

Ukraina nie ma w Polsce (jak mi się wydaje) żadnej tuby, żadnego głosu, żadnej ideowej reprezentacji. Tak jakby to, co tam się dzieje, nikogo nie interesowało bardziej niż powierzchownie, i jakby dla Ukraińców Polska była na tyle nieważna, że nie zadbali o uruchomienie w Polsce swojego głosu czy medium. Wystarczyłaby witryna w Internecie informująca, po polsku, o wydarzeniach w Ukrainie, o tamtejszych opcjach i dyskusjach politycznych i innych ważnych, o nastrojach, o tym, co myślą Ukraińcy. Tego nie ma, a dziwne byłoby, gdybym dotąd nie natrafił, gdyby było.

Mam wrażenie, że w naszym myśleniu i interesowaniu się Ukrainą poruszamy się na ślepo. To jest nawet nie brak informacji, ale brak kategorii, w których można by jakoś rozpoznać tamtejszą dziejącą się rzeczywistość.

"...Czas nie płynie, ale ciecze i stanęła woda w Dnieprze"
Stary Dniepr. Z: lh6.googleusercontent.com. Autor: Petro Oliynyk

Czym był Majdan? („Majdan” to po ukraińsku „plac”. Chodzi oczywiście o Майдан Незалежності czyli Plac Niepodległości w Kijowie i powstanie, które tam miało miejsce od 24 listopada 2013 do 22 lutego 2014, kiedy obalono prezydenta Janukowycza.) Na ten temat istnieją u nas trzy dyskursy: pierwszy, że było to ludowa lub narodowa rewolucja, spontaniczny wyraz gniewu narodu, który uwolnił kraj od znienawidzonego tyrana Janukowycza i jego popleczników. Rewolucja pro-europejska i demokratyczna, za zbliżeniem z Zachodem Europy lub wręcz za wejściem do Unii Europejskiej, przy tym wielonurtowa, oddolna i improwizowana. Nam Polakom w tym ujęciu Majdan przypominał Solidarność, taką jaka mogłaby się rozwinąć około 1981-82 roku, gdyby wtedy reakcyjne siły z Jaruzelskim na czele były słabsze.

Drugi dyskurs, że była to rewolta ukraińskiego, a właściwie galicyjsko-wołyńskiego wojowniczego nacjonalizmu, wywodzącego się od UPA, mającego na rękach krew, w tym polską, jeszcze z II Wojny i powojnia.

Trzeci dyskurs, najjawniej wypowiadany przez Stanisława Michalkiewicza, ale jakoś obecny w ogólnym tle rozważań, głosi, że to była ustawka, czyli przewrót zaprojektowany przez jakieś tajne służby amerykańsko-izraelsko-światowo-finansowe, mający na celu (a) wyniesienie do władzy „ich” człowieka, Poroszenki; (b) zdobycie Ukrainy jako poletka do żerowania wspomnianych finansistów; (c) odciągnięcie uwagi i sił Rosji od Bliskiego Wschodu, głównie do Syrii, którą rządzi rosyjski protegowany Baszszar al-Asad – miałby to być rewanż lub wręcz kara za zaangażowanie się Rosji w Syrii.

Oczywiście mogło też być tak, że trzy powyższe wątki działy się równocześnie i każdy dyskurs w jakimś stopniu zawiera trochę prawdy, i jeden nie wyklucza pozostałych.

Ale jeśli Majdan był demokratyczną wolnościową rewolucją, to dlaczego ta rewolucja tak łatwo zgasła, właściwie bez skutków? Bez zaprowadzenia zmian, reform, przemian w ukraińskim państwie i życiu Ukraińców? Bo o tym jakoś nie słychać. Albo nikt nie nadaje wiadomości o tym do Polski. Przy okazji rewolucji zwykle tworzona jest jakaś masa koncepcji. Bywa, że jest to istna twórcza gorączka. Jedne z tych koncepcji szybko idą w zapomnienie; zresztą panuje wtedy nastrój jak na haju, kiedy banały wydają się eurekami, potem haj mija, ale niektóre pomysły okazują się wartościowe i trwają i rozwijają się. Tymczasem z rewolucji Majdanu jakoś nie słychać o tych koncepcjach, o wykuwaniu idei w związku z tą rewolucją. Z wolnościowymi zrywami jest (chyba) tak, że każdy z nich zawiera coś, co może zostać uogólnione i co dokłada się do ogólnej, „światowej” puli pro-wolnościowych idei, racjonalizujących społeczne rozwiązania. Można było np. się spodziewać, że Ukraińcy, których docisnęła do muru bieda, dezorganizacja i przeciwskuteczność ich państwa i społecznego ustroju, wymyślą, na razie jako pomysł, ale zaraz też zaczną wprowadzać w praktykę – jakieś świeże i nieznane światu rozwiązania, albo wprowadzą w życie u siebie środki znane, ale zbyt radykalne, żeby brali się za nie ci bardziej stabilni i syci, jak my na przykład – o ideach libertariańskich tu myślę. Ale nic z tego się nie zadziało... W Kijowie, chociaż wojna, rebelia, zestrzelony samolot z Holendrami i wszystko się wali, to trwa koncepcyjna stagnacja. Albo przeciwnie, coś się burzy i wytwarza, tylko my w Polsce nic o tym nie wiemy.

Nie wiemy więcej. Co myślą Ukraińcy? Co myślą o rebelii, a właściwe chytrym najeździe rosyjskim, na Donieck i Ługańsk? Czy może odpuścili sobie tamtą prowincję, spisali ją na straty? Czy podobnie i wcześniej spisali na straty Krym? To wiąże się z szerszym pytaniem do Ukraińców: jak w ogóle oni postrzegają swój kraj, swoją Ojczyznę? Jakie ona ma dla nich psychologiczno-wyobrażeniowe granice? Dzieje których miast i prowincji, obwodów, uważają za swoją historię? Kim w ogóle są Ukraińcy? Było mnóstwo map, gdzie zachód i środek Ukrainy były na pomarańczowo, wschód i południe na niebiesko. Mapy te dzieliły Ukrainę według tego, czy głosowano za Juszczenką, czy za Janukowyczem. Albo czy mówi się po ukraińsku, czy po rosyjsku. Niektóre z tych map odrywały wschód i południe, nazywając je „Noworosją”. Jakie uczucia te mapy budziły w Ukraińcach, czy faktycznie czuli się podzieleni? Podział zwykle pociąga jakiś rodzaj niechęci; czy faktycznie istnieje jakaś wzajemna niechęć między jednymi a drugimi? Jeśli nie aż niechęć, to poczucie odrębności, jak u Flamandów i Walonów w Belgii? Lub jak było między Czechami a Słowakami w dawnej Czechosłowacji?

Statystyki dobrobytu i rozwoju umieszczają Ukrainę gdzieś na samym dole tabel – czy w Ukrainie są jakieś pomysły i projekty, żeby się z tego dna wydobyć? W pewnym sensie jest to korzystna sytuacja, ponieważ (nie pamiętam autora bon motu) „ludzie zaczynają działać racjonalnie, kiedy inne sposoby zawiodły”, a Ukrainie właśnie nic innego prócz racjonalności już nie zostało. A skoro nie wierzą w poprawę losu, to też jest ciekawe, wiedzieć, jak to przyjmują? Społeczna psychiczna depresja i zapadka też jest interesująca dla socjo- i politologów, tak samo jak prosperita.

Polscy publicyści żyją teraz fantazjowaniem o tym, co to będzie, kiedy Rosja nas najedzie lub napadnie: jak długo nasze wojsko będzie stawiać opór, czy pomogą sojusznicy z NATO, czy Rosjanie aby nie zgotują nam atomowego holokaustu (Żyrynowski już nim nas straszył); i dalej: jakie środki zaradcze podjąć już teraz zawczasu, z kim trzymać, jak politykować, czy i jak dozbrajać armię. Tylko że dla nas jest to fantazja, a dla Ukraińców brutalna aktualna pilna rzeczywistość! I znów powtórzę frazę z tytułu: nikt nic nie wie. Niczego nie da się wyczytać, co o tym myślą i radzą w Ukrainie, także na szczeblach przywódczych i dowódczych.

Ukraina przeżywa teraz swoją, właściwie, nacjo-genezę. Słowo urobiłem na podobieństwo „etnogenezy”; tamto oznaczało splot wydarzeń, w wyniku którego tworzy się narodowość-etnos. Nacjo-geneza to podobny splot wydarzeń, w którym powstaje naród polityczny. Dla Ukrainy to jest za duża sprawa, żeby ją robić po cichu, nie nagłaśniając na zewnątrz, tym bardziej w stronę sąsiada, który od tysiąca lat lub dłużej był współuczestnikiem jej historii.

Czy może jednak już teraz robią coś innego: zamiast marzyć o niepodległej narodowej przyszłości, przymierzają się do tego, jak zostać wydzieloną prowincją wielkiej Rosji, bo czują, że wschodniemu „większemu bratu” nie dadzą rady? („Nie zderżyte, ditki, Jareme”, jak mawiał sienkiewiczowski Zagłoba.) I znów: nikt nic nie wie.

Stary Dniepr, odnoga Dniepru opływająca od zachodu wyspę Chortycę.
Z: www.panoramio.com/photo/24544964, autor: pchelovod

Pamiętam, kiedy jesienią 1981 roku stosunki między rządem a Solidarnością napinały się do pęknięcia, na jakimś spotkaniu, na którym byłem, ktoś rozważał sytuację, w której demokratyczna opozycja przejmuje rządy, bierze pod swoje rozkazy wojsko lub formuje jakąś gwardię narodową – i zaczyna się bronić, a najpierw najeżać, wewnątrz kotła otoczonego z każdej strony przez Sowietów. Wydawało mi się to wtedy bardzo romantyczne i obiecujące. Groziło straszną klęską – ale gdyby się udało wytrwać w tym kotle, jaki to byłby hart dla narodu, dla ducha, dla samoświadomości. (Iluzje te prysły wraz z zaprowadzeniem stanu wojennego.) Ale właśnie taka lub bardzo podobna jest obecna sytuacja Ukrainy. Mają szansę... Ale czy ją rozważają, czy o niej myślą – nikt nic nie wie.

Ukraina do tej pory jechała (przez lata i historię) jako twór rosyjsko-sowiecki. Wikipedia pisze: „24–25 grudnia 1917 roku w Charkowie bolszewicy stworzyli marionetkową Ukraińską Ludową Republikę Rad (nazwa świadomie zbliżona do Ukraińskiej Republiki Ludowej [zależnej od Niemiec i Austro-Węgier]).” „3 stycznia 1919 r. Armia Czerwona zajęła Charków, który stał się pierwszą siedzibą rządu i stolicą Ukraińskiej SRR. 25 stycznia 1919 Rząd Tymczasowy uchwalił połączenie Ukrainy z Rosją na zasadach radzieckiej federacji, ... 10 marca 1919 roku uchwalono konstytucję USRR. Jej stolicą został Charków. ” „W grudniu 1922 po utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich stała się republiką związkową ZSRR”. Ukraina jako osobny niby-polityczny twór, a naprawdę fasada, została stworzona przez rosyjskich komunistów. Ciekawe, że było podejście przeciwne do dawniejszego carskiego, gdzie ziemie i język Ukrainy nie miały żadnej, nawet fasadowej autonomii. Jakie były motywy tego działania, nie wiem (nie czytałem żadnego opracowania historycznego, które by naświetlało faktyczne motywy Lenina i współgangsterów), ale można się domyślać, że chodziło, po pierwsze, o wyizolowanie i neutralizację Ukraińców w jednej specjalnej jednostce o pozorach narodowej odrębności; po drugie, już później, od 1922, o pozór „związkowości” państwa ZSSR, po trzecie o stworzenie przyczółka – diabelskiego „Piemontu” – który pozwoliłby w przyszłości zrabować pozostałe ziemie ukraińskie, co się Sowietom udało w 1939-44.

Ostatnim aktem of Soviet making of Ukraine (jakoś po ang. lepiej to brzmi) było podarowanie Ukraińskiej SSR Krymu przez Chruszczowa.

Niepodległość Ukrainie – w takich made by USSR granicach, kształcie i zawartości – też została podarowana, przydarzyła się jak wypadek losowy: trzech jeszcze-sowieckich szefów Rosji, Ukrainy i Białorusi rozwiązało w 1991 Związek Sowiecki. Teraz przychodzi o tę niepodległość, granice, kształt i zawartość – walczyć. Co o tym myślą w Ukrainie? Ktoś wie?

Uwaga, to nie jest przypadek tylko Ukrainy. Również nasz, Polski, nasze granice-kształt-zawartość także zostały sporządzone przez Sowietów. Może nawet brutalniej niż Ukraina, bo tam przecież nie wysiedlano do gołej ziemi innego narodu, żeby na jego miejsca osiedlić Ukraińców – a u nas właśnie tak było i to na 1/3 naszego obecnego terytorium. (Jak Chruszczow Krym Ukrainie, tak Stalin podarował Polsce Śląsk, Pomorze i Prusy.) Czy niewywalczona ziemia jest coś warta?

Dziwi mnie ten Donbas, wschód Ukrainy, z Donieckiem i Ługańskiem. Przed powstaniem na Majdanie właśnie tamten region wydawał się najsolidniejszą częścią ukraińskiego państwa. Najwyższe średnio dochody. Największy przemysł. Własna reprezentacja polityczna, Partia Regionów, rządząca w Kijowie (pominę jakość tamtych rządów, które nie od razu okazały się tak wredne). Brak politycznych resentymentów, tak raniących polską świadomość w Galicji. Nawet wydawało się, że jeśli z kimś w Ukrainie wchodzić w sojusze, to z tymi ze wschodu: z Doniecka, Charkowa, Ługańska; takie opinie pojawiały się w naszej infosferze. I co się porobiło? Z tamtego świetnego Regionu Donieckiego zrobiła się jakaś Katanga, Irak czy inne Somali, „dom wojny”, rządy warlords-watażków. Co o nich i tej sytuacji myślą w Ukrainie, jak myślą do tego podejść w przyszłości bliższej i dalszej? – Oczywiście, nigdzie nie wyczytasz.

Jednym różni się Ukraina od nas, Polski, przez co oba te kraje są nieporównywalne. Między Ukrainą a Rosją odbywa się przepływ komunikacji, idei, treści. Który nie istnieje między Polską a Rosją. Ukrainę i Rosję łączy język (każdy Ukrainiec mówi po rosyjsku), wspólne pismo (nie trzeba przestawiać percepcji tekstu na inne litery, co jest koszmarną przeszkodą) i mnóstwo osobisto-rodzinno-środowiskowych powiązań. Co jest atutem dla obu stron, także w razie wojny. Jednym i drugim łatwiej jest wejść na drugą stronę. Przy czym o ile Rosjanie chcą wchodzić czołgami (i weszli skutecznie – w marcu 2014 na Krym), to Ukraińcy mogą wchodzić ideami. Mogą zająć i podbić Rosję mentalnie. Mogą z nią wygrać. Mogą ją unieszkodliwić, dla siebie i dla świata. Tylko muszą mieć odpowiednią amunicję w postaci tych idei. Dlatego właśnie starcie UA-RU jest tak ciekawe, mimo jego grozy.

Mówiąc mniej nadęcie: Ukraina w jakimś stopniu jest osobnym państwem-narodem, a w jakimś stopniu jednocześnie jest zbuntowaną prowincją Rosji. Buntownikom zdarza się brać górę nad dotychczasowymi dominantami. I nie przez banalną przewagę materialną czy zbrojną, tylko przez idee: przez to, że przeciągają na swoją stronę resztę dominującego wcześniej towarzystwa. Ukraina stoi przed zawodami o światowym znaczeniu.

Czy ktoś wie, czy ktokolwiek w Ukrainie myśli w tym kierunku? I znów jak w tytule: nikt nic nie wie.

Szkoda.