To już tak dawno? Książka Klein oryginalnie wydana w 2014, pisana głównie w 2012, powołuje się jako na aktualia na źródła z okresu kryzysu banków 2008. Chociaż to 6 lat temu, licząc od 2012, to czyta się już wyraźnie jako dokument czasu minionego. Być może w procesach antropocenu wiele się nie zmieniło, ale w życiu świata (tzn. ludzi na Ziemi w ich wymiarze ogólnym) – tak. Astrologicznie, Klein pisała przed kwadraturą Uran Pluton, która w 2012 dopiero się zaczynała. Politycznie, pisała przed stanięciem Chin jako równorzędnego rywala USA, przed turbulencjami w krajach arabskich, przed IPIL (albo „ISIS”, ale przez szacunek dla egipskiej bogini wolę polski skrót), przed kolejną serią islamskiego terroru w Europie, najazdem migrantów na Węgry i willkommen rządu Niemiec, przed Majdanem, Krymem i Brexitem. Stanom Zjednoczonym prezydował jeszcze szczęśliwy Obama, nie arogancki Trump, a Putin nie był jeszcze tak wypasiony jak później. Nie zauważając politycznych tasowań, poziom CO2 regularnie rósł, przybywało plastiku w oceanach, płonęły lasy, ginęły orangutany (futaże z udziałem z tych rudych męczenników zlewają mi się jedno ze zdjęciami z zagłady getta), odstrzeliwano wieloryby, wybijano ostatnie nosorożce gwoli erekcji chińskich impotentów. „Nasz i tak już wystarczająco nieszczęśliwy kraj” (jak mawia Stanisław Michalkiewicz) – tzn. jego rząd – dołączył do ścisłej czołówki niszczycieli wycinając ostatni naturalny las w Europie. Jeszcze wyraźniej widać to, czym martwiła się Autorka 6 lat temu: główny nurt światowa opinii publicznej odwrócił się od Sprawy Klimatu. Znudziło się, przestało martwić, wygrał BAU (business as usual) i „jakoś to będzie”. Pewnie jakoś będzie, Ludzkość paląc powoli swój jedyny dom usiłuje jakoś tam być w tym, jakoś się przystosować. Ma to szczęście, że Krnąbrna Ziemia, Defiant Earth – tytuł książki Clive'a Hamiltona, 2017 – wciąż jest dziwnie łagodna i w klimatycznych ekstremach giną po dawnemu setki, nie miliony. To jest teraz najciekawsze pytanie: kiedy przestanie? Być łagodna?

To my winni? Jako początkowy moment, kiedy sprawa klimatu przeniknęła do świadomości publicznej (koniecznie trzeba dodać: w Anglosferze), Naomi Klein podaje 23 czerwca 1988: wtedy James Hansen, wysoki funkcjonariusz NASA zeznał w przesłuchaniu przez kongresem USA, że globalne ocieplenie jest stwierdzone i pewne, na 97%. (Ten poziom pewności utrzymuje się do dziś, przynajmniej tak można wyczytać w tej książce.) 1988! Trzydzieści równo lat temu. Ja wtedy, mając trochę mniej niż 40 lat, pracowałem przy remontach wysokościowych: wisząc na linie z dyszą do piaskowania próbowałem raczkującego wtedy u nas kapitalizmu. Ale to, jak duszona przez socjalizm ludzka energia, także moja osobista, usiłowała przełamać tamy ówczesnego idiotensystemu, zasługuje na osobne analizy. Tymczasem Klein ciągnie w tym miejscu swoją opowieść, że oto właśnie wtedy wydarzyło się coś, co pokrzyżowało szyki obrońcom Planety. Pisze gorzko: „Tak zaczął się [od wyrazów przebudzania się ekologicznej świadomości, wtręt mój, WJ] rok 1989, ale zakończyć się miał całkiem inaczej.” Oto, kontynuuje, „w następnych miesiącach przez kontrolowany przez Sowietów blok wschodni … przetoczyły się masowe wystąpienia … w listopadzie obalono mur berliński.” I tę jesień Ludów, pisze Klein, wykorzystali „prawicowi ideolodzy z Waszyngtonu … żeby zdławić wszelką konkurencję polityczną[:] socjalizm, keynesizm i ekologię głęboką.”

Oj tak. Gdybyśmy posłusznie siedzieli pod ruskimi czołgami i recytowali Lenina, wszystko byłoby w porządku: biedacy z dzikiego wschodu nie przeszkadzaliby, ekologiczna świadomość Zachodu rozkwitłaby. A tak, ciemne siły wolnego rynku wzięły górę. Więc to my byliśmy winni?

Ale ironizowanie niczego nie wyjaśni. Wskazuję ten moment i te cytaty jako wyraz pewnej granicy dzielącej mnie od tej książki. Na tę granicę lub różnicę wciąż w tej książce natrafiam. Mam za sobą inne doświadczenia niż Autorka. Nie są tylko prywatne: w jakimś stopniu oddają różnicę doświadczeń zbiorowości, do których przyszło nam należeć. Ja żyłem ileś lat pod socjalizmem, Naomi Klein nie. Nie wiem, czy się zrozumiemy. (Inne różnice też są, w końcu ja czytam jej książkę, nie odwrotnie.)

Proces wtórny. Arnoldowi Mindellowi, twórcy psychologii procesu, zawdzięczamy to cenne pojęcie. Procesy (psychiczne) pierwotne, to te, których podmiot jest świadomy, o których mówi, chce ich i planuje je lub stawia otwarty opór. Procesy wtórne to te, które dzieją się – z nim i w nim – bez jego udziału, nie wie o nich lub nie ma sposobu ich nazwać. Naomi Klein umieszcza dwa procesy w jednej epoce. Dla nas, astrologów, epoka ta jest ostatnim jak dotąd obrotem cyklu Saturn Pluton. Zaczęła się od koniunkcji tych planet i śmierci Breżniewa w 1982 r., w 2020 dobiegnie końca. Nazwałem ją „epoką imienia Fukuyamy”, tamtego głosiciela rynkowo-demokratycznego końca historii. Proces globalizacji (wciąż nie wiem, dlaczego ta g. budzi taką furię wrogości u Klein...), marketyzacji i parlamentarnej-demokratyzacji, który szedł w tej epoce, był procesem pierwotnym – tego chciano. Właśnie to rządy i inne siły inicjowały, zaprowadzały, umocowywały. Holokaust przyrody, którego częścią jest emisja CO2 i innych gazów cieplarnianych, czyli sprawa klimatu – zaistniał jako proces wtórny. Bo też nie jest tak, że kiedy się pacjentowi ujawni jego wtórne procesy, to ona/ona od razu pójdzie śladem terapeuty i zrobi wszystko, by się ich wyzbyć. (Przestanie np. dłubać w nosie, spóźniać się na ważne spotkania i wyleczy wadę serca, gdy to jeszcze jest możliwe.) Nie: prędzej rewelacje uświadamiającego go/ją eksperta wciągnie, jak wiele innych rzeczy, do ciemnego worka procesów wtórnych. Zapomni o sesji, odtłumaczy sobie, zmieni terapię na mniej dokuczliwą. Tak się najwyraźniej stało z Ludzkością w epoce im. Fukuyamy. Temu zapominaniu bardzo pomagano, Klein wymienia konkretne firmy, fundacje, stowarzyszenia i osoby. – A procesy wtórne idą. Swoim tempem. W końcu wybijają jak brudy spod zlewu. Zobaczymy.

Winna skala? Coś zaczyna mi się wyjaśniać. Nie chodzi o to, by ganić zły kapitalizm i chwalić dobry socjalizm (lub odwrotnie), gdyż tych dwóch rzeczy nawet nie można porównywać, bo nie można na jednej wadze postawić rzeczywistości i projektu. Jako takie, należą do innych warstw bytu. Socjalizm jako projekt należy do Lacanowskiego wyobrażeniowego, jest mieszkańcem świata opowieści, podczas gdy kapitalizm to rzeczywiste: bo ludzie w rozmaitych okolicznościach tak lub inaczej będą wymieniać się rzeczami i świadczeniami, i dla tej wymiany znajdą taki lub inny pieniądz. Nie można też przeciwstawiać sobie, jak dalej spróbuję to wykazać, dwóch konkurencyjnych projektów wraz ze wspierającymi je narracjami: tutelaryzmu i marketyzmu. (Sorry, musiałem wprowadzić dwa neologizmy, żeby uwolnić się od tamtych słów na „s” i „k”. Tutelaryzm stawia na solidarność, opiekę, równość, wspólnotę i dzielenie się. Marketyzm na indywidualną zaradność, sprawność, niezależność i „świętość umów” umożliwiającą wymianę.) Problem jest taki, że na poziomie parterowym oba projekty i zarazem narracje lub ideologie są na swój sposób dobre. I właściwie, uzupełniają się, trochę podobnie jak tradycyjne role kobiety-matki i mężczyzny-ojca uzupełniają się w rodzinie. Jednak na podstawie jednej i drugiej rozbudowywane są systemy nieludzkie, krzywdzące, niesprawiedliwe. Tyranie i molochy. Opieka, ochrona najsłabszych, mianowicie wyzyskiwanych robotników przemysłowych i ich rodzin, posłużyła za źródłowy pretekst do zbudowania koszmaru komunizmu. W łagodnych wersjach krajów oświeconych opieka nad „słabymi, ubogimi” służy za nieustanna wymówkę dla grabienia ludności podatkami, które idą na rozrastającą się i przeważnie zbędną „klasę polityczną” i biurokrację. Libertarianie (śmietanka marketyzmu), których tak nienawidzi Klein, zaskarbiali sobie sympatię opowieściami o naturalnych przewagach wolnego rynku nad państwowym zarządzaniem: oto, gdy ktoś mi chce sprzedać pewien towar lub usługę zbyt drogo, to ja mogę pójść do innego oferenta, który sprzeda mi to samo taniej (zasada wolnej konkurencji). A jeśli niczyja oferta mi nie odpowiada, mogę sam wyprodukować to coś i sprzedawać taniej niż inni, i jeszcze na tym zarobić (zasada swobodnej inicjatywy gospodarczej). Libertarianie i inny marketyści podbijali nasze serca wizją „krótkich sprzężeń”: oto, zamiast czekać na decyzje odległej, oderwanej i często impotentnej centrali, zróbmy coś sami! Tu, na miejscu. Lokalnie, na dole, w zasięgu zwykłego człowieka, nie oglądając się na „górę”. Ciekawe, że o „krótkich sprzężeniach” i właśnie tymi słowami pierwszy pisał... kto? – Stanisław Lem w zamierzchłym niby wojny napoleońskie roku 1957, w książce „Dialogi”. – Ale by tak się działo, centrala, czyli rząd, państwo, ma nie przeszkadzać, nie krepować „regulacjami” (których luzowanie tak wścieka Klein) ani dusić podatkiem (którego Klein wielokrotnie potwierdzaną miłośniczką).

W końcu ja pisząc niedawno o rozpraszaniu się, o rozproszonych technologiach, o rozwiązaniach mutualnych i rozrzedzonych, miałem na myśli podobne zejście do parteru, podobną oddolność – na którym to poziomie to, co tutelarne (opiekuńcze i wspólnotowe) wcale nie kłóci się z tym, co marketowe (wolnorynkowe).

Autorka też dobrze wie, że mieszkańcy parterów nie mogą ufać centralom i innym wielkim systemom:

Przywołana przez Naomi Klein powódź w Nowym Jorku była 29 października 2012, w ramach huraganu imieniem Sandy. Ja rozważania o systemach rozproszonych napisałem bez huraganu – gdyż pod Warszawą, w najbogatszym przecież województwie, wystarczy całkiem nieduży wiatr, by padł prąd i internet, a nawet bez tego.

Rozproszone technologie muszą być wsparte czynnikiem ludzkim, czyli zaufaniem i solidarnością, i tu z Autorką zgadzam się całkiem. Oto: „[powódź z 2012 r.]...

Znów: nic dodać ni ująć.

A jednak tak się dzieje, że na obu tych parterowych bazach, i tutelaryzmu i marketyzmu, budowane są, jako ich „nadbudowy”, systemy molochowe, niewolące, kradnące, wyzyskujące i skłócające ludzi. Wspólnoty stają się fundamentem dla tyranów. Wolny rynek powyżej pewnego rozmiaru pozwala nielicznym gromadzić bogactwa i moc społeczną, pozostawiając większość z pustymi kieszeniami i ze sprawczością – czyli mocą – równą zero. Tyrania państwa usprawiedliwia się tutelaryzmem, czyli „opieką społeczną” i takąż „sprawiedliwością”. Tyrania korporacji usprawiedliwia się marketyzmem, czyli dobrocią wolnego rynku.